Soko, Marc de Bel & Arnold Hovart

Dit boek gaat over verlies, vriendschap en alle gevoelens die daarbij kunnen komen kijken. Wanneer de moeder van Soko doodgaat, voelt Soko van alles. De dierenwereld waarin verlies wordt meegemaakt zal bij kinderen interesse kunnen wekken. Tevens kan deze dierenwereld voor een warme en veilige afstand zorgen terwijl kinderen tegelijkertijd herkenning vinden in het verhaal. Kinderen die zelf verlies hebben meegemaakt, zullen de emoties van Soko in het geheel of delen ervan herkennen. Deze emoties worden ondersteund door sprekende afbeeldingen.

Soko

Het olifantje Soko heeft het erg warm en gaat zwemmen. Zijn moeder zit rustig bij de Grote Doornstruik, haar favoriete plek. De eerste afbeeldingen stralen een ontspannen warme dag op de savanne uit. Deze voor-situatie (voordat alles voorgoed veranderde) wordt hierdoor extra benadrukt. Soko gaat samen met Schildpad naar de vijver en hij neemt een heerlijke frisse duik. Maar dan hoort hij zijn moeder bang roepen. Soko schrikt ervan, ook hoort hij een luide knal. En de plek waar moeder altijd rust, is nu leeg.

‘Soko voelt zich heel erg eenzaam en helemaal alleen op de wereld.’

Hoop

Wanneer Soko wakker wordt, heeft hij in eerste instantie hoop. En daarna is daar het harde besef: waarschijnlijk komt mama nooit meer terug. De bijbehorende illustratie laat dit mooi zien. Dit biedt aanknopingspunten om samen met kinderen deze emotie te onderzoeken. Hoe wordt dit geuit en welk gevoel kan hieronder zitten?

‘De zon staat al hoog aan de hemel, als Soko wakker wordt. Hij kijkt hoopvol om zich heen.

Schildpad

Dit verhaal gaat niet uit de weg dat boosheid kan overgaan in woede: dat je dingen kapot wil maken. Schildpad William schiet te hulp en laat Soko op zijn schild stampen. Misschien komt dit in eerste instantie pittig over, maar ik denk dat juist deze wending in het verhaal kinderen kan uitnodigen om te vertellen wat je met woede en boosheid kunt doen. William de Schildpad symboliseert ook het feit dat je je soms gewoonweg zou willen verstoppen: even weg van alles. De vraag: ‘Wie herkent dit?’ kan erkenning zijn voor veel kinderen. En dan zijn antwoorden niet altijd nodig. Die erkenning kan ook in stilte plaatsvinden. Het is al een groot goed dat door middel van het verhaal van Soko, pijn en verdriet niet uit het leven van jonge kinderen worden gehouden.

‘Zijn woede raakt maar niet bekoeld. De pijn is zijn hart is te groot.’

Opbouw

De illustraties tonen duidelijk en treffend hoe de emoties zich opbouwen met uiteindelijk ontlading en groot verdriet. Ook dit kan een mooi haakje zijn voor gesprekken met kinderen. De laatste afbeelding straalt rust uit: Soko, William en Muis zitten samen op een berg. Ze delen verhalen en ervaringen met elkaar. Hier komt de waarde van vriendschap en samenzijn naar voren.

‘Ze leggen allebei een poot op Soko’s rug, terwijl de sinaasappelzon traag achter de Grote Doornstruik wegzakt en een warm gevoel Soko’s lege borstkas vult……’

Veerkracht

Een boek dat een waardevolle toevoeging is voor de onder- en middenbouw van de basisschool. En zoals aan het einde van het boek beschreven staat: ‘Soko is meer dan een boek. Het is een missie.’ De realisatie van het boek ‘Soko’ is een onderdeel van het project ‘Warme William’. Dit project zet zich in voor het mentaal welbevinden van de jeugd. Het verhaal van Soko kan een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van veerkracht bij jonge kinderen. Immers, veerkracht is niet iets wat je hebt of niet: veerkracht kan ontwikkeld worden. En een belangrijke stap hierbij is dat kinderen ervaren dat gevoelens er mogen zijn en dat echt luisteren van grote waarde is. We hoeven niet altijd direct een antwoord te hebben op pijn en verdriet.

Tips voor in de klas

Bij het boek is een uitgebreid lespakket ontwikkeld. Neem zeker even de tijd om dit pakket met allerlei activiteiten en fijne invalshoeken te bekijken. Zo staan er tips in om het verhaal te bespreken in de klas. En ook wordt er een tal van doe-activiteiten beschreven. Pak er vooral uit wat jou aanspreekt en waarbij je het praten over gevoelens en de ontwikkeling van veerkracht kan integreren in jouw klas. Zo ga ik aan de slag met de muziekmuur: ik ben geïnspireerd geraakt door de activiteiten die hierbij beschreven staan en zie veel mogelijkheden voor in de klas.

Hoe zou het hierna zijn? Silvia y David Fernández & Mercè López

Inmiddels heb ik al zoveel boeken mogen inzien die de dood, rouw en verlies bespreekbaar maken. En toen ik dit boek las en de bijbehorende illustraties eens goed bekeek, besefte ik me de waarde van dit prentenboek. Want buiten dat kinderen een biologisch doodsconcept ontwikkelen, is er ook een tweede doodsconcept dat kinderen (en ook volwassenen) onderzoeken: want wat is er na de dood?

Wat is er na de dood?

Acrobaten

De acrobaten van Circus Melkweg doen allerlei spannende dingen. En het verhaal opent met de vraag of dat misschien de reden is dat ze zo vaak praten over doodgaan. En terwijl je kijkt naar een afbeelding met alle acrobaten, wordt gesteld dat in dit Circus Melkweg eenieder anders over de dood nadenkt. Wat een prachtige starter om met kinderen dit thema bespreekbaar te maken. En daarbij is er niet één waarheid en worden verschillende opvattingen na elkaar uiteengezet.

Afterlife

De verschillende dieren laten allemaal een andere invalshoek zien ten aanzien van de dood en afterlife (=het leven na de dood). Zo denkt de haai van hoge hoogtes dat je na de dood naar de hemel gaat. Terwijl Fatima, de waarzegster van de woestijn, denk dat je na de dood naar een hele mooie tuin gaat: de Tuin van Eden. Zo komen ook het Dodenrijk, opnieuw geboren worden, verschillende levens, het worden van een geest, het voortleven in gedachten van dierbaren en als energie zijn tussen de sterren aan bod. En al deze visies op de dood worden ondersteund door toegankelijke afbeeldingen die meer details geven aan de tekst van het verhaal.

Trudie, de koningin van de trapeze, gelooft dat we hierna…..

voortleven in de gedachten van anderen,

die terugdenken aan alle mooie dingen die we hebben gedaan.

Gesprek

En…wat denk jij? Daar sluit het boek mee af. Een mooie opening voor gesprek. De acrobaten van Circus Melkweg laten zien dat je er verschillend over kunt denken. Er is niet één visie op wat er na de dood is. Wanneer je dit verhaal voorleest in de klas denk ik dat je er rekening mee kunt houden dat er ook kinderen zien voor wie het nog niet duidelijk is wat ze denken of vinden. En tegelijkertijd zullen er kinderen zijn die van huis uit bijvoorbeeld een religieuze achtergrond hebben en zichzelf herkennen in de opvatting van één van de dieren.

En … wat denk jij?

Een veilige verbinding

Dit verhaal geeft je iets in handen waardoor je met kinderen een veilige verbinding kunt maken om de dood bespreekbaar te maken. De toegankelijke illustraties geven geen zwaarte aan het onderwerp. Juist laat dit boek zien dat ook de dood een onderdeel is van het leven. En daarom zou ik dit boek in de kast van de klas neerzetten nadat je het hebt voorgelezen. Dan geef je kinderen de waardevolle boodschap mee dat dit onderwerp ook een onderdeel is van het schoolleven. En bovendien is er nog zoveel te ontdekken op de afbeeldingen. Waarna kinderen ook onderling gesprekjes kunnen voeren over de dood. Iets waar ze vanuit ontwikkeling en persoonlijke ervaring behoefte aan hebben.

Hoe geef je het Rouwpaspoort?

Wanneer je het Rouwpaspoort geeft aan een kind, is dit een vorm van erkenning. Maar hoe kun je dit nu op een fijne manier doen? Dit hangt natuurlijk van allerlei factoren af en blijft altijd een unieke keuze voor een specifieke situatie. Jij beslist voor welke vorm en setting je kiest. Aan de hand van een aantal vraagwoorden beschrijf ik in deze blog suggesties en mogelijkheden voor het waardevol geven van een Rouwpaspoort. Kies daarin vooral jouw eigen wijze weg: immers jij kent het kind met zijn voorkeuren en de specifieke situatie. Zie deze tips als een kompas om het geefmoment op jouw eigen manier vorm te geven.

‘Zie de tips in deze blog als een kompas om het geefmoment op jouw eigen manier vorm te geven. ‘

Wie geeft het Rouwpaspoort?  

Er zijn verschillende mensen die een Rouwpaspoort aan een kind kunnen geven. Ik geef hier de mensen die ik vooral terug hoor in de dagelijkse praktijk. Zoals je ziet is er van alles mogelijk en zijn er meerdere mogelijkheden.

• De leerkracht van dit moment. In veel gevallen zal de huidige leerkracht het Rouwpaspoort geven aan een kind. Bijvoorbeeld omdat het verlies in dit schooljaar plaatsvindt of omdat deze leerkracht ziet, weet en voelt dat het kind het Rouwpaspoort goed kan gebruiken.
• Een andere leerkracht/onderwijsprofessional. Wat ook gebeurt is dat een leerkracht van een eerder schooljaar het Rouwpaspoort geeft, bijvoorbeeld wanneer de veranderende gebeurtenis in dat schooljaar plaatsvond of omdat het kind een goede band heeft met die leerkracht. Wanneer je samen beseft dat je met het hele team de zorg voor de kinderen draagt, is dit helemaal goed en extra krachtig bij het echt zien van kinderen.
• Een ouder. Ook ouders schaffen het rouwpaspoort aan. Mooi omdat het Rouwpaspoort heen-en-weer kan reizen tussen thuis en school. Ouders staan hierdoor achter hun kind en geven aan de school de boodschap dat ze het belangrijk vinden dat school ook weet heeft van het verhaal van thuis.  
• Andere betrokkenen. Ook andere steungevende volwassenen in de omgeving van een kind kunnen een Rouwpaspoort geven aan een kind. Denk bijvoorbeeld aan uitvaartbegeleiders of familieleden en vrienden in de nabijheid van een kind. Wie het Rouwpaspoort geeft benadrukt dat het gemis een onderdeel van het hele leven is. En aangezien kinderen een groot gedeelte van hun leven op school doorbrengen, is het ook een onderdeel van hun schoolleven.

Wat geef je?

Het is fijn om zelf goed de symboliek van het Rouwpaspoort te weten. Wat geef je nu eigenlijk aan een kind? Wat is de inhoud en waar is het op gebaseerd? Je kunt dit lezen in het leerkrachtenkompas (op dit moment werk ik ook aan een ouderkompas). Wanneer jij kennis hebt van de achtergrond van het Rouwpaspoort, en de verschillende elementen die je erin kunt vinden, kan het Rouwpaspoort een heel schoolleven erkenning geven.  

Een paspoort benadrukt dat je een ander land binnengaat, maar het vertelt je niet welke precieze route je moet nemen. Jij beslist zelf waar je langer blijft en waar je naar terugkeert. Het is jouw reis. Bovendien is een paspoort uniek en persoonlijk. Zo is het precies ook met rouw en de manier waarop je het integreert in jouw leven.

Waarom geef je het Rouwpaspoort?

Deze vraag benadrukt de aandacht voor de realiteit. Waarschijnlijk ben je goed op de hoogte van het feit waarom je het Rouwpaspoort aan een kind geeft. Deze waarom zit ook verweven in het element ‘Dit ben ik’. En bovendien kan de ‘waarom’ achter het geven een vorm krijgen in dat wat je zegt wanneer je het Rouwpaspoort geeft aan een kind.

Wat je bijvoorbeeld kunt zeggen tegen een kind:

Je krijgt dit rouwpaspoort omdat…….. (hier kun je concreet vertellen wat de aanleiding is). Er zijn bijna geen woorden voor wat jij meemaakt en toch wil ik je graag iets geven. En toen dacht ik aan dit rouwpaspoort. In dit speciale paspoort ga je allemaal belangrijke dingen verzamelen: bijvoorbeeld herinneringen, wensen, dromen, troost, belangrijke dagen etc. (je kunt elementen uit het kompas halen waarvan jij denkt dat het kind daar het meeste behoefte aan heeft of je kiest die elementen die jij het liefst wilt benoemen naar het kind). Misschien zijn er periodes dat je er meer behoefte aan hebt, en soms minder. Dan kan allemaal. En soms zal ik je ook vragen of we naar iets kunnen kijken. Jij geeft dan aan wat je wilt.

Waar/wanneer geef je het rouwpaspoort?

Het fijnst voor een kind is om het Rouwpaspoort één op één te geven. Op een moment dat je echt even tijd hebt. Het liefst op een rustige plek. Dit werkt twee kanten op, want het kan natuurlijk zijn dat jij ook persoonlijk geraakt bent door wat er gebeurd is. Dat is niet erg, maar bedenk welke plek het fijnst voor jou en het kind is. Op deze manier heeft een kind de tijd om het even te laten zakken en kan het later zelf beslissen en aanvoelen of het meer herkenbaarheid wil geven aan het Rouwpaspoort en op welke manier dit raakt aan het eigen levensverhaal. De volgende punten kunnen daarbij ondersteunen.

• Tijdstip. Denk na over welk tijdstip van de dag. Het kan fijn zijn wanneer er na het geven ontspanning kan zijn: denk aan buitenspelen, gym, pauze, beeldende activiteiten of spelletjes.
• Benoemen. Je benoemt naar het kind dat het in de klas mag vertellen over het Rouwpaspoort, dit hoeft niet. Sommige kinderen willen dit en andere kinderen juist weer niet. Het kind beslist.  
• Heen-en-weer. Zeg tegen het kind dat het Rouwpaspoort mee naar huis mag om daar te laten zien. Stel ook zelf de ouders op de hoogte van het rouwpaspoort en waarom dit op school is gegeven. Het kan extra binding met de ouders geven. Zij ervaren dat ze over hun situatie kunnen delen: dit schept ruimte.
• Bewaren. Bedenk samen een plek om het rouwpaspoort te bewaren. Dit kan ook met de tijd wijzigen.

Hoe geef je het Rouwpaspoort?

Het geven alleen al is zo’n erkennend moment. Een extra tip is om in de wolk aan de binnenkant van de kaft een persoonlijke boodschap te schrijven. Dit zou kunnen zijn:

‘Op school doen we aan rekenen en taal, maar allereerst is er plek voor jouw levensverhaal’. Juf/meester……..

‘Speciaal voor jou! Van juf/meester/……

Met welke elementen uit het Rouwpaspoort start je?

Mijn tip is om met de eerste vier of vijf elementen van het Rouwpaspoort te starten. Ik geef ze hieronder kort weer.

1. Mijn gouden traan. De symboliek van een gouden traan wordt hier beschreven.
2. Voor jou. De verbinding tussen thuis en school wordt benadrukt en verbeeld door een lijn. De tekst op deze pagina’s kun je voorlezen, of samen met een kind lezen. Het geeft duidelijk weer waar het rouwpaspoort voor is. Thuis en school zijn verbonden met elkaar.
3. Vingerafdruk. Een veelgebruikte symboliek rondom rouw en verdriet is de vingerafdruk. Je kunt niet jong genoeg beginnen met het delen van deze boodschap. Een kind kan met behulp van het stempelkussen een eigen vingerafdruk maken.
4. Dit ben ik. Hier kan een kind allerlei informatie over zichzelf invullen. Ook is er een vakje met ‘Dit gebeurde er’. Hier kan opgeschreven worden wat het verhaal van een kind voorgoed veranderde. Dit kan een kind zelf doen en ook kan een kind hier een tekening bij maken
5. Rouw. Ik heb er bewust voor gekozen om dit woord te benoemen. Ook voor kinderen kan het fijn zijn om te weten wat er allemaal bij rouw kan horen. Inzien dat er allerlei emoties bij rouw kunnen horen kan verwarring voorkomen

Deze vijf elementen kun je, afhankelijk van de leeftijd, samen maken met een kind. Dit vormt een erkennende start. Wanneer het teveel voor in één keer is, of je merkt aan een kind dat het genoeg is, dan is het prettig om op een ander moment verder te gaan. Wanneer je als ouder het Rouwpaspoort aanschaft, kun je ervoor kiezen om deze vijf elementen thuis vorm te geven waarna je het Rouwpaspoort aan de leerkracht op school laat zien.

Lotta mist oma, Diane Put & Rik de Wulf

Boeken die al herkenbaar zijn omdat ze onderdeel zijn van een serie, kunnen wellicht extra zorgen voor warmte en veiligheid. Extra waardevol dat ook een thema als afscheid en verlies een vertrouwde plek kan krijgen binnen deze reeks boeken, thuis en op school. Lotta zal voor veel kinderen al een bekend figuur zijn en dat kan ondersteunen bij het bespreekbaar maken van thema’s als rouw, verlies en afscheid.

‘Oma ligt begraven op het kippenkerkhof. Oma werd heel ziek en nu is ze er niet meer.‘

Fijne herinneringen

Warme mutsen breien, de kuikens leren scharrelen, heerlijke pannenkoeken bakken: fijne herinneringen aan oma worden gedeeld.  Het recept van oma is doorgegeven en daarom bakt tante Cato nu de heerlijkste pannenkoeken. Dit doorgeven is een mooie gedachte die je ook met jonge kinderen verder kunt onderzoeken. Op deze manier kunnen kinderen iets doen en blijven verhalen verteld worden.

Sterrensymboliek

In het verhaal wordt verteld dat oma een sterretje is geworden. Ik zou als tip geven om dit voor kinderen in een bredere context te plaatsen of om de tekst een beetje aan te passen. Want naar de sterren kijken en denken aan een overleden dierbare is voor veel mensen een ondersteunende en troostende gedachte. Bovendien sluit dit mooi aan bij het volgende stuk van dit verhaal.

Fantasie

Lotta beleeft een avontuur in haar droom. Er belandt een groot ei in haar bed, Lotta gaat erin zitten en het ei schiet de hoogte in. Ze ontmoet oma in haar dromen. Wanneer ze weer wakker wordt komt ze erachter dat ook de andere kuikens over oma hebben gedroomd. Wat ik fijn vind in dit verhaal voor jonge kinderen, is dat fantasie en dromen worden losgekoppeld van de realiteit. Dit geeft ruimte aan gesprekken met kinderen en leert ze tegelijkertijd dat denken aan lieve mensen mag. Tevens kunnen herinner-dromen heel fijn zijn.

‘Hopelijk dromen ze ook vannacht weer

Een heerlijk knusse oma-droom.’

Tips voor in de klas

• Volgen. Het is interessant om goed te volgen wat kinderen zelf vertellen tijdens en na het horen van dit verhaal. Welke verhalen spelen er in de levens van de kinderen? Vul deze eventueel in op de gouden tranen brainstorm.
• Herinner-dromen. Praat samen over herinner-dromen die de kinderen weleens hebben gehad.

Aan tranen heb je toch niks, Espen Dekko

Een prachtig jeugdboek voor kinderen vanaf tien jaar. Het boek heeft veel indruk gemaakt: tot de laatste bladzijde was ik geboeid. Mijn tip is om dit boek voor te lezen wanneer je jouw klas een beetje kent, zicht hebt op de grote lijnen van levensverhalen en de warmte en veiligheid kunt borgen. Bekijk dan zeker eens of dit boek een optie is om voor te lezen. Misschien niet een laagdrempelig onderwerp maar wel vol herkenbaarheid voor veel kinderen. Iemand missen en verliezen: het is vroeg of laat onderdeel van elk levensverhaal. En zo kan dit boek een onderdeel zijn van Gouden levenslessen.

‘Tranen zijn gedachten die we niet kunnen uitspreken’

Het verhaal

We volgen in het verhaal een meisje die net als voorgaande zomers de vakantie doorbrengt bij haar grootouders. Dichtbij zee, je voelt de omgeving door de woorden heen. De vader van het meisje is overleden en zodoende is de plek waar ze nu is extra bijzonder: hij groeide hier op.

‘Misschien herinnert de berg zich papa nog. En mij. En vraagt hij zich af waarom ik hier alleen ben.’

Symboolzinnen

Symbolische zinnen nemen je mee in de gedachten en gevoelens van het meisje. Het lukt haar niet om te huilen, maar dan spoelt er een walvis aan op het strand. De ontmoeting met deze walvis spiegelt haar eigen verhaal en dat wat ze heeft meegemaakt. Hoe ga je om met nieuwe verlieservaringen en welke emoties laat je zien aan anderen? En hoe zit het toch met die tranen?

‘Daarna heb ik nog vaak met hem gepraat. Diep in mij. En hij heeft geantwoord. Of ik heb geantwoord. In zijn plaats.‘

Tranen

Tranen zorgen voor een verbindende draad in dit verhaal waarin je meeleeft met een meisje. Een extra raakvlak met Mijn gouden traan, want de diepgang en betekenis van tranen en gouden tranen onderzoeken is een gouden levensles voor ieder kind.

‘Ik vraag me af of grote dieren meer verdriet hebben dan kleine omdat ze zo groot zijn. Walvissen en olifanten enzo. Bij mensen is het net andersom. Kinderen huilen meer dan volwassenen. Tenminste, de meeste kinderen. Ik niet. Ik wil niet, dat haalt niets uit. Dat weet ik, omdat ik het al geprobeerd heb. Aan tranen heb je toch niks. ‘

Walvissenbegrafenis

Een dierenherdenking, walvissenbegrafenis en een avontuur op zee vormen een gelaagde verhaallijn die verlies, verbinding en verder leven beschrijft. Ze vormen samen de handvatten voor het meisje om het verlies en alle emoties en veranderingen die daarbij komen kijken te integreren in haar levensverhaal. Knap gedaan. Het verhaal is spannend en avontuurlijk. De auteur heeft dit op meesterlijke wijze weten te combineren. En doordat het verlies door het hele verhaal heen loopt en als het ware stapelt, voel je met de hoofdpersoon mee.

‘Wij mensen worden begraven in de aarde waar we op lopen. En walvissen worden begraven in de zee waar ze in zwemmen. Dat is logisch.‘

Verlies

De verschillende vormen van verlies kunnen uitnodigen tot gesprek. Je kunt als ondersteunende volwassene een zin uitlichten en daar een gesprek over verlies en dood aan wijden. Er zijn verschillende vragen en overdenkingen die aan bod komen. Veel kinderen vanaf tien jaar zullen dit herkennen en kunnen hierdoor worden uitgedaagd om zelf na te denken over het leven en de dood.

‘Kun je tranen in het eten doen? Tranen zijn zout.‘

Eerlijke informatie

‘Soms is het moeilijker om iets te begrijpen als volwassenen het uitleggen. Gelukkig geldt dat niet voor opa en oma. Zij vertellen niet alleen wat leuk is om te horen. Zij vertellen het hoe het is.‘

Zo waar! En dit is wat we kunnen onthouden wanneer we het moeilijk vinden om woorden te vinden om kinderen iets uit te leggen. Als zegt onze reactie soms als eerste dat we kinderen moeten beschermen, ze hebben wel degelijk recht op eerlijke informatie. Dit is een belangrijke rouwsleutel. Uiteraard kies je de woorden die passen bij de ontwikkelingsfase van een kind.

Voor thuis en in de klas

Ik gun het kinderen dit verhaal te horen en om te genieten van de mooiste zinnen, overdenkingen en vragen. Zoveel zinnen die ik wilde opschrijven en onthouden. Maar natuurlijk wil ik ook iets voor jou overlaten om te ontdekken. Ga op zoek naar jouw eigen zinnen die je raken, verduidelijken, symbolische kracht geven en ruimte geven voor gesprek met kinderen. Waardevol voor thuis en in de klas.

‘Tranen zijn gedachten die we niet kunnen uitspreken, zei papa. Dat is waar. Maar tranen zijn eigenlijk alleen maar het begin. Want als de tranen mogen komen, veranderen ze in woorden. Woorden die uitgesproken moeten worden.’

Mijn papa is weg. Hij komt nooit meer terug. Maar als ik er met iemand over praat, wordt het draaglijker. Dan doet het niet zoveel pijn, want dan ben ik niet alleen met mijn verdriet.‘

Tips voor in de klas.

• Weten. Zorg ervoor dat je weet hebt van de levensverhalen van kinderen. Op deze manier kun je extra volgen wat het verhaal met deze kinderen doet.
• Symboolzin. Kies een zin uit die jou het meeste heeft geraakt. Gebruik deze zin als starter voor een gesprek. Daarbij kunnen de volgende vragen richting geven. Wat voel je als je deze zin leest?
• Tranenweetjes. Wat weten we allemaal over tranen?  Wat willen we nog weten?  Laat kinderen informatie over tranen verzamelen.
• Symboliek. Het meisje ziet bij opa een traan die op een parel lijkt. Welke symbolen zijn er nog mee te bedenken voor tranen? Maak een symbolenlijstje.
• Gouden plek. Sommige plekken en locaties kunnen bijzonder zijn voor iemand. Het meisje gaat soms na schooltijd naar de begraafplaats. Gewoon om te zitten en na te denken. Je zou dit ook haar gouden plek kunnen noemen. Praat met de klas over bijzondere plekken voor kinderen.
• Praten met een overleden dierbare. Zet de volgende zin centraal neer (bijvoorbeeld op het bord): ‘Daarna heb ik nog vaak met hem gepraat. Diep in mij. En hij heeft geantwoord. Of ik heb geantwoord. In zijn plaats.’ Willen de kinderen iets vertellen over met zie zij ook weleens in gedachten praten? Hoe denken ze hierover? Herkennen ze zich in het meisje? Je kunt kinderen hier ook een stukje over laten schrijven met bijvoorbeeld als titel: In gedachten praat ik weleens met……