Vos is verdrietig, Sam Loman

De opa van Vos is doodgegaan. De titel is duidelijk en overzichtelijk voor jonge kinderen. In het verhaal volgen we Vos die een manier zoekt om met het verlies van opa om te gaan. Het verhaal start met een toegankelijke afbeelding waar Vos tranen heeft. Ook aan de uitdrukkingen op de gezichten van de andere dieren is goed te zien dat er iets verdrietigs is gebeurd. Alle illustraties hebben een lieve zachte uitstraling: daarom zeer geschikt voor jonge kinderen.

Vossenstreken

‘Wat mist ze de vossenstreken die ze samen uithaalden.‘

De nadruk ligt in de vormgeving van deze zin op het woord ‘mist’. Dit woord is afgedrukt in dikke zwarte letters. Een mooie reminder voor de voorlezer om hier de nadruk op te leggen. Het missen van een lieve dierbare loopt als een rode draad door het verhaal. De vossenstreken staan symbool voor alle herinneringen aan opa.

Sterrensymboliek

In de tekst staat dat opa een sterretje is geworden. Het kan een mooie aanvulling zijn om deze zin aan te passen naar: ‘Als we naar de sterren kijken, denken we aan opa.’’ Jonge kinderen zijn nog volop in ontwikkeling ten aanzien van het biologische doodsconcept, en dan kan het helpen om bepaalde zinnen aan te passen. Zo voorkom je dat kinderen denken dat een overleden dierbare daadwerkelijk transformeert naar een ster. Dat kan verwarrend zijn omdat kinderen zich nog volop ontwikkelen ten aanzien van de dood.

Gedenkhoekje

Vos zoekt een mooie plek uit om een gedenkhoekje voor opa te maken. Dit onderwerp in het verhaal kan ondersteunen om kinderen zelf ook een gedenkhoekje te laten maken voor iemand die gemist wordt. Het is voor kinderen fijn om een plek te hebben om naar toe te gaan. Op deze manier vormt een gedenkhoekje een plek om voor te zorgen. Het kan kinderen een steuntje in de rug geven om met diegene die gemist wordt, verder te leven. Een gedenkhoekje benadrukt de band die daar altijd zal zijn.

Vrienden

Vos vindt het fijn om met haar vrienden over opa te praten. De dieren nemen kleine troostcadeautjes mee voor Vos: een beschilderd steentje, een medaillon-ketting en eikelkoekjes. De afsluitende illustratie van het verhaal benadrukt samenzijn. Was alles in het gevoel van Vos eerst voornamelijk grauw en grijs, nu ziet Vos weer kleur. Samen met de andere dieren denkt Vos aan opa én heeft ze plezier.

´Opa zal ze blijven missen, maar ze voelt zich minder verdrietig nu ze weet dat haar vriendjes er altijd voor haar zijn. ´

Tips voor in de klas

• Vossenstreken. De vossenstreken staan symbool voor grappige en ondeugende herinneringen. Kennen de kinderen zelf ook vossenstreken? Of ondeugende herinneringen aan een dierbare? Fijn om deze samen te brainstormen en om kinderen de ruimte te geven deze te delen met de klas.
• Gedenkhoekje. Een gedenkhoekje maken en samenstellen kan uiteraard mooi zijn wanneer iemand kortgeleden is overleden. Echter, om kinderen mee te geven dat aan iemand denken ook op andere momenten kan, kun je ook op een willekeurig moment een gedenkhoekje maken in de klas. Vertel de kinderen dat er een herinner-plek komt in de klas om te denken aan lieve mensen. De spulletjes die in het boek worden neergelegd in het gedenkhoekje, kunnen als startpunt dienen. En de inhoud van de herinner-plek kan heel goed met de tijd veranderen.
• Herinnerkoekjes. De dieren in het boek eten eikelkoekjes. Het kan mooi zijn om samen met elkaar herinnerkoekjes te bakken of een koekje te eten tijdens het voorlezen (of na afloop natuurlijk). Dit benadrukt de warme en veilige setting. Ook kun je herinner-koekjes bakken en kinderen symbolische ingrediënten laten toevoegen.

Vaderdag

Op elke derde zondag in juni is het Vaderdag. Vaderdag wordt wereldwijd gevierd: in veel landen net als hier op de derde zondag in juni. Maar de data kunnen verschillen, zo valt Vaderdag in België een week eerder. Feit is wel dat veel vaders op Vaderdag in het zonnetje worden gezet. Ook op school is er vaak aandacht voor deze dag. Er wordt klassikaal geknutseld en nagedacht in dichtvorm. Maar wat doe je als een vader van een kind uit jouw klas overleden is? In deze blog zal ik kort de herkomst van Vaderdag toelichten. Ook benadruk ik wat de waarde kan zijn van inhaken op deze dag die door de kalender wordt gegeven. Ik schreef een papa-schatkaart-ritueel voor papa’s in warme herinnering en sluit af met een aantal boekentips.

Hoe het ooit begon

Het verhaal gaat dat Sonora Smart Dodd uit de staat Washington haar vader wilde eren. Dit was in 1909. Haar vader was een veteraan uit de Amerikaanse Burgeroorlog en weduwnaar geworden nadat zijn vrouw na de geboorte van hun zesde kind in het kraambed gestorven was. De inmiddels volwassen Sonora wilde de kracht van haar vader erkennen en eren. Het feit dat Moederdag inmiddels al gevierd werd, steunde haar in dit initiatief. Het duurde nog een flink aantal jaren totdat Vaderdag officieel erkend werd in de VS: tijdens het presidentschap van Nixon in 1972. In Nederland wordt Vaderdag vanaf 1937 gevierd.

In de klas

Vanuit de collectieve maatschappelijke beleving komt ook Vaderdag de klas binnen. Er is veel gesprek over wel of geen cadeautjes maken voor Vaderdag en Moederdag. Veelal wordt als reden gegeven dat het voor kinderen die geen vader in hun leven hebben of waarvan de vader overleden is, veel te pijnlijk is om hier zoveel aandacht te besteden. Ik denk dat juist dit moment door de kalender wordt gegeven om in de klas het gesprek te openen over verschillende gezinssituaties en gezinsvormen: een inhaakmoment. Immers, een onderwerp uit de weg gaan maakt het niet minder pijnlijk. En of het te commercieel is, is een andere discussie. Mijn mening is dat het belangrijk is om als school de reden te weten waarom je bepaalde dingen wel of niet doet. Dat maakt uit en zegt iets over het omgaan met dit soort onderwerpen. Besluit je tot een ander soort dag, bijvoorbeeld een ik vind je lief dag, ga het gesprek over de dierbaren die gemist worden ook dan niet uit de weg.

Wat wil jij?

Misschien wel de beste vraag om aan een kind te stellen die een vader moet missen. Wat wil jij? Op deze manier vragen we naar een persoonlijke behoefte en gaan we niet uit van iets dat we denken of van wat de ‘makkelijkste’ weg. Bovendien krijgen kinderen op deze manier de boodschap mee dat eenieder op zijn eigen manier iemand mist. En dan zijn er allerlei varianten mogelijk. Sommige kinderen willen  precies hetzelfde maken als de andere kinderen. Dan wordt het gemaakte cadeautje bijvoorbeeld in een herinner-hoekje gezet. Ook kan het zijn dat een kind iets voor een andere dierbare wil maken. En zelf heb ik een keer een kind in de klas gehad die graag iets voor zichzelf wilde maken. Hoe fantastisch wanneer een kind de ruimte krijgt en zelf mag beslissen. We volgen een kind. En het kind ervaart eigenaarschap in situaties die vaak al onvoorspelbaar en ongrijpbaar genoeg zijn.

Dode papa

‘Ik wens dat ze volgend jaar echt iets maken dat voor een dode papa is.’

Karin Kuiper

Deze uitspraak uit het boek ‘Je mag me altijd bellen’ van Karin Kuiper is me altijd bijgebleven. Ze wijdde een stukje aan het fenomeen Vaderdag en hoe het is om dit in een gezin te vieren waarvan de vader is overleden. Natuurlijk is dit een persoonlijke beleving, maar het kan helpen om verschillende invalshoeken tot je te nemen. Dit geeft ons als leerkrachten bewustwording mee. Dit ondersteunt ons in het met open blik meereizen met de kinderen van onze klas.  

Suggesties

Mijn tip voor leerkrachten: geef kinderen de ruimte om zelf te bedenken wat ze willen. En in het kader van deze uitspraak is het fijn om een aantal suggesties achter de hand te hebben. Het ene kind zal zelf een idee hebben terwijl een ander kind misschien zal aangeven iets te willen maken voor op het graf/herinner-plek. Dan kun je bijvoorbeeld drie suggesties geven. En onthoud een tekening is net zo goed als een mooi geknutselde kaarsenhouder. De betekenis zit hem niet in hoe mooi en ‘perfect’ het eruit ziet. Hieronder een kleine brainstorm:

• Een herinner-tekening en deze lamineren zodat het bijvoorbeeld bij het neergelegd kan worden.
• Een symbool van strijkkralen: welke kleuren kiest een kind? Welke vorm? Dit materiaal leent zich ook uitstekend voor het neerleggen bij een graf of andere herdenkingsplek buiten.
• Ook kun je denken aan een ritueel in kleine groep of met de hele klas: bellen blazen, stoepkrijt, een kaarsje in de klas.
• Kaarsje versieren, kandelaartje maken.
• Steen met wens of herinnering
• Papa-Herinneringen brainstormen in het Rouwpaspoort
• Maak een zakje hartjes-bladconfetti met gedroogde bladeren en een hartjesponsje. Stop dit in een zakje met daarop de tekst: Ik denk aan je papa. Een kind kan dit zakje mee naar huis nemen en eventueel op een bijzondere plek laten neerdwarrelen of met de wind mee geven. Geef eventueel als tip mee naar huis dat een kind hierbij een symboolzin of zelfgeschreven gedichtje uitspreekt.

Papa-schatkaart

Met de papa-schatkaart kan een kind glinsteringen in zijn/haar gouden traan ontdekken. Het leek me mooi om de schatkaart te verbinden met herinneringen, mooie eigenschappen, glinsterende gouden tranen en een weg naar het hart: de plek om alles wat je lief is te bewaren in een diep gevoel van een altijddurende verbinding. Een schatkaart heeft voor kinderen vaak een bijzondere betekenis, zeker wanneer ze deze zelf ontwerpen. De schatkaart benadrukt dat je altijd weer een weg kunt vinden naar iets van grote waarde. Ook al duurt dit soms even en lijkt deze weg soms ingewikkeld. De papa-schatkaart is eventueel individueel in te zetten voor kinderen in jouw klas met een overleden papa. De  kinderen maken zelf de route van het beginpunt in de linkerbovenhoek naar uiteindelijk het hart aan de andere kant van het papier. Via onderstaande knop kun je de opzet voor het ritueel downloaden.

Boekentips

Er zijn meerdere boeken die het verlies van een papa centraal stellen. Ik maakte een boekenlijst met daarop de boeken die ik heb mogen bekijken en beschrijven. Hieronder zet ik een aantal boeken neer met een verwijzing naar een blog die ik over het boek schreef. Een uitgebreide lijst kun je onder aan deze blog downloaden.

De geluksplukkers, Ingrid Vandekerckhove & Carolien Westermann

In het land Lespelein woont koning Troebedoer met zijn dochter Willemijn. Willemijn is dan wel een prinsesje, ze ziet er niet zo uit. Willemijn heeft een fijn leven in het paleis: het allerliefste speelt ze. Willemijn stelt haar vader vragen over geluk. Deze vragen zullen ook kinderen aanspreken, want wat is geluk eigenlijk? Wanneer haar vader doodgaat, gaat ze op zoek naar geluk en hoe ze een blijvende band houdt met haar vader.

Vos wil naar de maan, Floor Tinga

De maan en de sterren spreken vaak tot de verbeelding wanneer het gaat om iemand missen. Kinderen vragen zich af waar iemand is. De blijvende band is voor kinderen belangrijk en brengt hen ook zeker waarde. De ruimte die kinderen krijgen om na te denken over een plek voor een overleden dierbare, is ondersteunend voor het integreren van het verlies in het levensverhaal. En dit boek speelt daar op een mooie manier op in. Zou de papa van Vos op de maan zijn?

Aan tranen heb je toch niks, Espen Dekko

Een prachtig jeugdboek voor kinderen vanaf tien jaar. Het boek heeft veel indruk gemaakt: tot de laatste bladzijde was ik geboeid. Mijn tip is om dit boek voor te lezen wanneer je jouw klas een beetje kent, zicht hebt op de grote lijnen van levensverhalen en de warmte en veiligheid kunt borgen. Bekijk dan zeker eens of dit boek een optie is om voor te lezen. Misschien niet een laagdrempelig onderwerp maar wel vol herkenbaarheid voor veel kinderen. Iemand missen en verliezen: het is vroeg of laat onderdeel van elk levensverhaal. En zo kan dit boek een onderdeel zijn van Gouden levenslessen.