Blog

Het alfabet voor groot verdriet, Uus Knops & Sassafras de Bruyn

Wat keek ik uit naar dit prachtige boek. En het is heerlijk om in handen te hebben, door te bladeren, de mooie informerende teksten te lezen en de wereld van de illustraties te betreden. Mijn jonge ik licht op bij het lezen van dit boek en voelt zich erkend en begrepen met terugwerkende kracht. Mijn volwassen ik maakt een vreugdesprongetje omdat groot verdriet zo breed en eerlijk wordt besproken. Én omdat dit boek leerkrachten echt iets in handen geeft om ook deze onderwerpen een onderdeel te laten zijn van het schoolleven. Een boek dat kinderen serieus neemt en volwassenen helpt om in te tunen op de taal van kinderen. In deze blog beschrijf ik de opbouw van het boek en ik sluit af met enkele tips voor in de klas.

Levensencyclopedie

Vroeger zocht ik alles wat ik wilde weten op in een encyclopedie, ik denk er nog weleens met nostalgie aan terug (ik kreeg de kinderencyclopedie van mijn opa en heb deze nog steeds). Bladeren door zo’n boek had iets fijns, op zoek naar informatie voor een spreekbeurt of werkstuk. Of gewoon bladeren tot je oog ergens op viel. Ik moest daaraan denken toen ik ‘Het alfabet voor groot verdriet’ in handen had. Eigenlijk is dit een soort levensencyclopedie. Het is ook letterlijk een groot boek. En mijns inziens is het fijn dat een boek over deze belangrijke onderwerpen daadwerkelijk ruimte inneemt. Immers, ook in het levensverhaal van een kind neemt persoonlijk verlies grote ruimte in. Het boek is echt iets om met twee handen stevig vast te houden: het boek maar ook deze gebeurtenissen in jouw eigen leven. Formaat, vormgeving, taal en gekozen illustraties werken perfect samen om een belangrijk levensonderwerp kracht bij te zetten.

Taal

Het eerste wat me opviel en raakte bij het lezen van dit boek is de zorgvuldig gekozen taal, maar zonder verhullen en verbergen. De tekst is eerlijk, informerend en met alle ruimt voor nuance en de persoonlijke ervaringen van kinderen. De tekst wordt vertellend naar het kind geschreven en ik kan me voorstellen dat de tekst zich heel goed leent om voor te lezen aan een kind of groep kinderen (klas). Bovendien worden er regelmatig vragen gesteld die je verder kunt bespreken met elkaar. Eigenlijk zijn dit starters voor Gouden levenslessen in de klas.

Illustraties

De prachtige afbeeldingen zijn een kunstwerkje op zich. Deze illustraties kunnen fungeren als een schuifdeur waardoor kinderen een eigen wereld van verbeelding en ervaring kunnen betreden (naar de quote van Dr.  Bishop over boeken die fungeren als spiegels, ramen en schuifdeuren). Er is zoveel te zien. Zo kunnen ook de prachtige beelden werken als een haakje om als kind op aan te haken met het delen van een stukje uit het eigen verhaal. Ook denk ik dat een kind heel mooi een illustratie kan kiezen en dan het boek open neerzet op een herinner-plek.  

Onderwerpen

Volgens de structuur van het alfabet worden zesentwintig onderwerpen uitgewerkt. Ik vind het scala aan onderwerpen heel rijk. Zo worden onderwerpen besproken waar je misschien al aan dacht: denk aan afscheid, begrafenis, crematie en dood. Maar ook de onderwerpen missen, jarig, klas, rouw, palliatief en zelfdoding komen aan bod. En ook binnen de verschillende onderwerpen worden linkjes naar andere onderwerpen gegeven. Zo is het natuurlijk ook, het is een netwerk van onderwerpen die allemaal op een bepaalde manier met elkaar verbonden zijn. Wanneer je het boek gaat bekijken en lezen, bekijk dan eerst eens de inhoudsopgave of blader het door en kijk welk onderwerp je als eerste aanspreekt. Ik beschrijf hieronder drie onderwerpen die me in het bijzonder raakten. Maar bekijk zeker alle andere onderwerpen, zo de moeite waard!

De R is van Rouw

Dit onderwerp licht ik uit: omdat ik het geweldig vind dat dit wordt omschreven in een kinderboek. Niet voor niets heb ik mijn paspoort het Rouwpaspoort genoemd. Dit begrip is veelomvattend en complex, maar het betekent niet dat we dit niet met kinderen kunnen bespreken. Zo fijn om als kind al te kunnen leren wat er allemaal bij rouw kan horen. En dat ook verder leven een onderdeel is van rouwen. Uus beschrijft het zo treffend. Lees op bladzijde 49 zeker de mooie omschrijving door. Het helpt je om de goede woorden te vinden in contact met kinderen.

‘Rouwen is behalve bezig zijn met je verdriet, ook niet bezig zijn met je verdriet.’

De K is van Klas

School is een groot onderdeel in het leven van een kind. En daarom is het zo fijn dat deze veilige vaste waarde wordt benoemd in een boek over groot verdriet. De klas is in het leven van een kind een grote vaste pijler: een plek met structuur en continuïteit. De plek waar je in de kring mag delen over jouw eigen verhaal. De illustratie op de rechterbladzijde laat deze kring, met handen vast, zien: een tekening met de tekst ‘Ik mis je ‘ ligt op de grond. Een groot onderdeel van de beschrijving die Uus geeft van klas, zijn de rouwbehoeften van het kind. Eigenaarschap wordt zoals ik het lees, benadrukt. Een kind mag aangeven wat het graag wil en daarover afspraken maken met de juf of meester. Ik hoop dat op veel scholen de afsluitende denkvraag aan kinderen wordt gesteld: ‘Welke tip heb jij voor de directeur van jouw school? Wat zou jouw school of klas beter kunnen doen voor kindjes met groot verdriet?’ De afspraken en tips voor de omgeving zijn ook elementen in het Rouwpaspoort. Deze omschrijving benadrukt de waarde van deze elementen voor kinderen en hoe belangrijk het is om te luisteren naar kinderen en te vragen naar hun behoeften.  Wist je trouwens dat kinderen afspraken met de leerkracht en tips voor de omgeving vast kunnen leggen in het Rouwpaspoort?

Welke tips heb jij voor de directeur van jouw school? Wat zou jouw school of klas beter kunnen doen voor kindjes met groot verdriet?’

De D is van Dood

Een mooie concrete basis om te leren over de dood vormt de inhoud bij de letter ‘d’. En ik ben helemaal van het woordenlijstje met woorden die grote mensen soms gebruiken voor doodgaan. Daar staat de betekenis achter en wat je dan als kind weet. Een reminder voor leerkrachten en andere volwassenen om concrete taal te gebruiken. En ja, dan kun je echt het woord ‘dood’ gebruiken. Uus sluit dit onderwerp af met een opdracht: ‘Kan jij tien dingen opsommen die iemand die dood is niet meer doet?’ Wat mij betreft een vraag die je in de klas best weleens in kan zetten. Dan vergaar je gelijk een heleboel informatie over waar kinderen ongeveer zitten in het begrip over het biologische aspect van de dood.

Vaste waarde

Eigenlijk is er teveel om te zeggen over dit boek. Ik hoop dat het een vaste waarde op scholen wordt. Een boek waar leerkrachten in bladeren om de verschillende onderwerpen die te maken hebben met groot verdriet in de levens van kinderen, zich meer eigen te maken. Een boek dat in de klas staat, op een toegankelijke plek, zodat kinderen door die symbolische schuifdeuren op reis kunnen gaan door hun eigen wereld aan ervaringen en verbeelding. En ook zou ik graag zien dat er een passend stukje voor dat moment uit voorgelezen wordt om kinderen in verbinding met elkaar en met de leerkracht als rolmodel, in een veilige setting ook deze onderwerpen een onderdeel van hun schoolleven te laten zijn. Deze levensencyclopedie laat gouden tranen glinsteren (en ook die van mij).

Tips voor in de klas

  • Alfabet van de klas. Wanneer je verschillende onderwerpen aan bod hebt laten komen in de klas, dan kun je het afsluitende praktische handvat van het boek mooi inzetten. Als groepswerk of juist individueel, net wat passend is in de unieke situatie.
  • Ergens openslaan. Gewoon ergens openslaan en dit onderwerp voorlezen. Op een speelse manier aandacht voor de verschillende aspecten van groot verdriet. Zeker weten dat een kind op een gegeven moment vraagt: ‘Zullen we nog eens lezen uit het alfabet voor groot verdriet?’
  • Eigen keuze. Je kunt als leerkracht zelf een specifieke keuze maken voor een onderwerp. Bijvoorbeeld omdat dit past bij een situatie of gevoel van dat moment. Of omdat het vanuit jouw eigen ervaring en motivatie een element is dat je graag onderdeel wilt maken van de klas. Ook kan een kind een eigen keuze maken voor een onderwerp. Om eigenaarschap te stimuleren kan een kind de keuze maken of het voorgelezen wordt in de grote groep, een klein groepje kinderen of individueel. Wanneer een kind persoonlijk verlies meemaakt kan het voor een kind heel fijn zijn om hierin te kiezen. Ook dit geeft je als leerkracht mooie info om mee te nemen gedurende het verdere schoolleven.
  • Herinnerplek. Welke illustratie kan neergezet worden op een herinnerplek of gedenkplek? Een kind kan hier een eigen keuze in maken. Mooi om dan de illustraties leidend te laten zijn en later de woorden erbij te bespreken of laten lezen. Welk beeld spreekt een kind het meeste aan?

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Een doosje sneeuw, An Swerts & Eline van Lindenhuizen

Een boek voor jonge kinderen (vanaf 5 jaar) over het onderwerp depressie. Een verhaal dat eerlijke en concrete taal verweeft in een verhaal waarin kinderen zich kunnen herkennen. Met aansluitend op het verhaal uitgebreide achtergrondinformatie van psychiater Pascal Sienaert. Zo verheldert hij de begrippen draagkracht en draaglast.

Alles hangt af van hoe je draagkracht zich verhoudt tot je draaglast.

Berenverzameling

De mama van Alex voelt zich niet meer vrolijk. Enthousiast reageren lukt niet meer. Zelfs haar berenverzameling kan haar niet opvrolijken. En de twee kneepjes in zijn hand die ‘Ik hou van je’ betekenen, zijn er niet meer nu mama zich zo voelt. Voor Alex is dit moeilijk te begrijpen en hij voelt zich teleurgesteld. In gesprek met zijn nichtje Annabel vertelt Alex zijn zorgen over zijn mama. De pastelkleurige illustraties zijn duidelijk en toegankelijk.

‘Haar glimlach lijkt wel een mislukte papieren vlinder die je in de prullenmand gooit.’

Eerlijke taal

Alex vertelt over een dokter die veel weet over denken en voelen. Dan wordt in goede kindertaal uitgelegd wat depressie is. En daarbij wordt het woord depressie ook genoemd. Waardevol vind ik dit omdat kinderen op deze manier kennisconcepten kunnen aanleggen rondom dit onderwerp. De uitleg die in het verhaal wordt gegeven kan een basis zijn om het gesprek met kinderen, op school of thuis, aan te gaan. Het ondersteunt bij het intunen op de taal van kinderen.

‘Met een depressie zie en hoor je de mensen en de dingen om je heen minder goed. Alsof er een dichte mist hangt en je watten in je oren hebt.’

Vossengif

Geïnspireerd op het verhaal van Pippi Langkous, zoekt Alex naar magische oplossingen. Hoe kan zijn mama weer vrolijk worden? De oma van Pippi nam één afgestreken lepel vossengif en bleef gewoon zitten toen het dakpannen regende. Deze magische oplossing zal kinderen aanspreken en tegelijkertijd geeft dit je de mogelijkheid om als begeleidende volwassene eerlijke informatie te geven.

Twee kneepjes en een vlinderglimlach

Het verhaal benadrukt depressie als een proces in de tijd. Alex hoopt elke keer dat het weer wat beter gaat met mama. Een woordgrapje over depressie benadrukt opnieuw de eerlijke complexiteit die gepaard gaat met depressie. Zo komt het woord ‘depressie’ een aantal keer terug. En dan zijn er op een dag met sneeuw opeens de twee kneepjes die mama in zijn hand geeft. En daar is ook een echte vlinderglimlach.

Een doosje sneeuw

Annabel vraagt aan Alex wanneer zijn mama voor het laatst blij was. ‘Toen het gesneeuwd had’. Alex denkt na over hoe hij sneeuw kan bewaren zodat mama altijd opgevrolijkt kan worden. En dan is er met kerst weer een mooie glimlach van mama. Dit keer terwijl ze geniet van marmelade: net als beertje Paddington. De uitdrukkingen op de gezichten laten ter illustratie mooi zien dat het weer wat beter gaat met mama. Mooi hoe de gevoelens worden uitgebeeld.

Erkennend cadeau

De afsluiting van het verhaal komt samen in een prachtig cadeau dat Alex voor zijn mama vindt: een sneeuw schudbol met beetje Paddington. Dit kan een stimulans zijn om met kinderen symboliek en erkenning samen te voegen in een cadeau of door iets te maken of iets te vinden wat bij hun dierbare past. Kinderen houden van doen en kunnen op deze manier de verbinding met bijvoorbeeld hun ouder benadrukken. En terwijl het verhaal vertelt dat ten aanzien hiermee iets niet opgelost kan worden, zorgt dit wel voor een fijn praktisch handvat om kinderen te begeleiden bij het verweven van wat ze meemaken in hun levensverhaal.

Brede basis

Na het verhaal staat er een lief gedichtje geschreven aan mama in het boek. En dan volgen er nog twee praktische handvatten om met kinderen in gesprek te raken en om eventueel een passende doe-opdracht te introduceren. Vanuit een brede basis kunnen alle kinderen betrokken worden bij het thema ‘je verdrietig voelen’. Een mooie starter om hierover met de klas, een kind of groepje kinderen in gesprek te gaan. Dit kan dan ook weer benadrukken dat je niet alleen bent met verdriet: er zijn meer kinderen die zich weleens verdrietig voelen.

Steun

Het tweede praktische handvat gaat in op de vraag: ‘Op wie kun jij steunen? ‘De illustratie bij deze vraag, benadrukt in beeld dat je op zoek mag gaan naar wie jou kan ondersteunen. Deze vraag en bijbehorende illustratie kunnen ook los ingezet worden voor een Gouden levensles over steun gevende mensen in de omgeving: een belangrijk onderdeel van veerkracht.  

Meer Pleister boeken

Het is fijn om te weten dat er meer Pleister-boeken zijn gemaakt met uiteenlopende onderwerpen, Zo komen ook autisme, pesten en het krijgen van een ongeluk aan bod. Neem zeker een kijkje op de site van Clavis. De boeken bevatten allemaal een verhaal, een spelletje en een versje of liedje op kindermaat. En ook een informatieve bijlage voor volwassenen.

Tips voor in de klas

  • Een schudbol. Als aanvulling op het boek, kan het mooi zijn om met een kind een schudbol voor de ouder (of een andere dierbare die te maken heeft met depressie) te maken. Op internet zijn er verschillende instructies te vinden. Als figuurtje in de schudbol kun je voor een symbool kiezen dat bij een persoon past. Mooi om hier met een kind over na te denken. Soms vind je ook hele mooi schudbollen in de winkel. Ligt een beetje aan het seizoen.
  • Papieren vlinder vouwen. De vlinder staat in dit verhaal symbool voor een lach van een dierbaar persoon. Het kan een mooie klassenactiviteit zijn om samen vlinders te vouwen. Bijvoorbeeld als steun voor iemand die het moeilijk heeft of te maken heeft met depressie.
  • Steun gevende mensen. Naar aanleiding van de vraag in het boek, kun je de kinderen in jouw klas hier een tekening over laten maken. De illustratie in het boek dient als uitgangspunt en ook staat de opdracht die kunt uitwerken met de kinderen duidelijk beschreven. Laat de namen van deze mensen eventueel opschrijven in het Rouwpaspoort (bij het element dit ben ik, in het vakje ‘lieve mensen’).
  • Link tussen thuis en school. Dit boek kan ook met een kind mee naar huis gaan. Misschien wordt het eerst in het gezin voorgelezen en biedt het daarna houvast voor op school. Mooi als een school dit onderwerp omarmt door ook boeken te hebben die aansluiten op dit onderwerp.  

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Een wolk om mij heen, Pascalle van Vliet

Dit is een boek dat met treffende beelden en krachtige bewoording mentale gezondheid bespreekbaar maakt: over depressie en het vinden van hoop. Je voelt tijdens het lezen en het bekijken van de betekenisvolle illustraties de kennis en ervaring die Pascalle erin heeft gestopt. Soms zitten er kinderen in jouw klas die leven met een donderwolk. Of er zijn kinderen die opgroeien met een ouder die een wolk om zich heen heeft. Hoe fijn om een boek met een erkennend verhaal erbij te kunnen pakken. Of om uit te lenen aan ouders zodat ze dit onderwerp in de gezinssituatie bespreekbaar kunnen maken.

Het verhaal

We maken kennis met Nova. Het eerste beeld laat een vrolijke dansende en zingende Nova zien. De volgende bladzijde maakt duidelijk dat thuis vaak als een donderwolk voelt. Ik vind het krachtig dat deze uiteenlopende gevoelens die Nova in zich heeft, de start van het verhaal vormen. Immers, beiden horen bij Nova. De aanleiding van deze metaforische donderwolk wordt in het verhaal niet verteld. Zo kunnen kinderen met eigen gebeurtenissen en ervaringen aanhaken op het verhaal. Mogelijk willen ze vertellen over hun donderwolk thuis.

Gedachten

Nova probeert verschillende dingen uit om met haar donderwolk te kunnen leven. Ze wil de wolk wegjagen en probeert van alles. Verschillende strategieën worden benoemd en dit kan kinderen en jongeren uitnodigen om ook over hun eigen manieren of na te denken. Sommige kinderen zullen het zeker herkennen. Doen alsof het goed met je gaat. Een wolk om je heen voelen die met je meegroeit. En wat je ook probeert, deze lijkt niet weg te gaan. In woorden benoemen wat vaak ontweken wordt: Pascalle doet dit en maakt bespreekbaar wat vaak niet genoemd wordt. Juist bij deze zin, is de donderwolk op zijn donkerst. De zwarte wolk vult twee bladzijden.

‘Misschien is het beter als ik er niet meer ben’, denkt ze.

Kleur

Nova gaat op zoek naar kleur. Ze vindt kleur in haar ontmoeting met hulphondheld Lev. Hij helpt haar om te leven. Hij vindt haar altijd oké en blijft bij haar. En als de donderwolk haar laat schrikken, dan is Lev er. Nova vindt haar echte lach terug en de illustratie bekrachtigt dit in gevoel en beeld. Kleur staat symbool voor hoop en verder leven: met eerlijkheid. Want het betekent dan misschien niet dat de donderwolk helemaal weg is: je hebt steun gevonden om wanneer de wolk daar weer is steun te vinden bij een maatje.

‘Nova vindt haar echte lach terug.’

Steun

Dit verhaal maakt door middel van de metaforische donderwolk mentale gezondheid bespreekbaar. Zo waardevol om ook rondom dit onderwerp handvatten te hebben in boekvorm. Welke taal gebruik je? En welke erkenning kun je als kind of jongere voelen? Dit verhaal geeft een bedding voor dit onderwerp waardoor kinderen en jongeren zich mogelijk minder alleen voelen en hun wolk zichtbaar durven maken. Een verhaal dat zorgt voor een stimulans om op zoek te gaan naar jouw eigen steun: jouw eigen hulphondheld (en dat hoeft dan niet per se een hond te zijn). Bespreekbaar maken wat soms onbespreekbaar lijkt: dat is absoluut de kracht van dit boek. Een verrijking voor het PO en VO!

Tips

Achter in het boek staat een QR-code die gescand kan worden: je komt dan op een pagina met extra informatie en handvatten. Zo heeft Pascalle gespreksvragen en tips voor het voeren van een gesprek over mentale gezondheid beschreven. Heel fijn dat er een tekst staat die je taal geeft om bijvoorbeeld meer uitleg te geven over somber zijn en depressie. Ook wordt in dit stukje benadrukt dat je steun kunt en mag zoeken en dat je niet de enige bent met dit soort gevoelens. Al lijkt dit soms wel zo.  Verder kun je ook een kleurplaat downloaden en vindt je links naar andere organisaties die hulp en ondersteuning kunnen bieden. Zeker het bekijken waard.

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Wordt het ooit weer normaal? Alexandra Hustinx & Missing you

Toen ik dit boek bij de nieuwe aanwinsten in de bieb zag liggen, wist ik dat ik het wilde lezen. Zo werkt het vaak, ik heb het boek dan al voorbij zien komen en het op mijn wil-ik-lezen-wensenlijstje geschreven. Wanneer het dan beschikbaar is, gaat het uiteraard met me mee. Ik las het boek in één adem uit. Ik werd geraakt door de persoonlijke verhalen en geïnspireerd door de korte werkvormen die na praktische informatie worden genoemd.

Opbouw

De jongeren die in dit boek vertellen, nemen je mee in hun verhaal. Dit kan zorgen erkenning en herkenning, Na elk verhaal lees je meer verdieping over rouw met toepasbare opdrachten. Zo kan een jongere zelf bekijken wat passend is, wat aanspreekt. Ook kan ik me voorstellen dat dit een handzaam boek is voor rouw- en verliesbegeleiders, leerkrachten en mentoren. En natuurlijk ouders.

Sorry

Ik val dan niet meer in de jongerendoelgroep, wel weet ik welke impact rouw kan hebben op deze leeftijd. Het stukje over de moeilijkheid van het woord ‘sorry’ sprak me aan. Wanneer je een stuk van jouw verhaal vertelt en de reactie van de ander is ‘sorry’, dan kan dit zorgen voor dilemma’s, Dit thema komt in meerdere verhalen terug.

School

Ook het thema school komt in de verhalen terug. Onderstaand citaat benadrukt hoe belangrijk erkenning vanuit school is. De docent/leerkracht die laat zien dat het weet heeft van de grote verandering die plaatsgevonden heeft in het levensverhaal van de jongere. En ben je als mentor, leerkracht, docent of andere onderwijsprofessional in gesprek met jongeren over rouw, dan is dit boek het praktische handvat om in te tunen op de taal en belevingswereld van tieners en jongeren. Bovendien vind je na elk onderwerp opdrachten om eventueel mee aan de slag te gaan.

‘Van de schooldirectrice kregen mijn broer en ik een rouwboek voor kinderen. Dat vond ik fijn.’

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Over de dood, Sofie Jans & Madeleine van der Raad

Op school hebben we boeken over uiteenlopende onderwerpen. Hoe mooi dat in de Willewete serie nu ook een boek gemaakt is over de dood. Want ook hier willen kinderen over leren. Over het algemeen hebben de kinderen vanuit hun ontwikkeling en persoonlijke ervaringen de behoefte om de dood en alles wat er mee te maken heeft te onderzoeken en te ontraadselen. Dit boek ondersteunt ons volwassenen in het toegankelijk maken van dit onderwerp en geeft ons handreiking om in te tunen op de taal en belevingswereld van de kinderen. Dit boek sluit perfect aan bij mijn missie om rouw en verlies te integreren in het onderwijs. In deze blog beschrijf ik de hoofdpunten uit het boek, geef ik achtergrondinformatie over leren over de dood en ik sluit af met enkele tips voor in de klas.

Huisdier

Er is gekozen voor een toegankelijke en herkenbare (voor veel kinderen) situatie om dit onderwerp te introduceren. We maken kennis met John, Chloë en hun hond Amber. De kinderen houden van spelen met hun geliefde hond, maar dan gaat Amber dood. Er wordt gekozen voor eerlijke taal en een duidelijke heldere uitleg. De keuze voor dit onderwerp kan zorgen voor een veilige en vertrouwde basis om verder op ontdekkingstocht te gaan door het boek en meer te leren over de dood.

Wist je dat

Misschien herken je het wel dat je een vraag van een kind krijgt waar je het allerliefste een hulplijn voor zou inschakelen. Dit boek speelt mooi in op de thematieken die ik in veel vragen van kinderen herken. En de tekst en wist-je-datjes die je in dit boek vindt, geven daar een helder antwoord op. Het effect van het bespreken van deze onderwerpen voor jou als begeleidende volwassene, ouder of leerkracht is dat je de bevestiging krijgt dat je dit onderwerp met kinderen mag en kan bespreken. Eén wist je datje sprak me in het bijzonder aan. Dit wist je datje benoemt dat de dood niet besmettelijk  is. Toen ik als jong meisje mijn broertje verloor, was één van de eerste vragen die ik stelde: ‘Gaan wij nu ook dood?’ Dit blijft me altijd bij en ik vind het daarom extra mooi dat dit beschreven wordt in dit boek.

Leren over de dood

Rond de leeftijd van tien jaar kunnen de meeste kinderen het concept dood begrijpen als een biologische gebeurtenis en dat dit onvermijdelijk gebeurt met alle levende wezens. Ook begrijpen kinderen rond deze leeftijd dat de dood uiteindelijk veroorzaakt wordt door een onomkeerbare afbraak van het functioneren van het lichaam. Belangrijk om te weten is dat voorafgaand aan dit ‘volledige’ begrip kinderen stoeien met en leren over een aantal sleutelbegrippen omtrent de dood. Eveneens fijn om deze sleutelbegrippen te kennen als achtergrond bij dit boek en om iets meer te begrijpen over hoe kinderen leren over de dood. Het benadrukt dat een boek over dit onderwerp een mooie bijdrage is aan de brede ontwikkeling van kinderen waar ook ‘de dood’ in thuishoort.

Sleutelbegrippen

In verschillende onderzoeken worden vijf sleutelbegrippen beschreven die kinderen te ontwikkelen hebben, voordat ze het biologische aspect van de dood volledig kunnen begrijpen. Soms worden meerdere factoren toegevoegd zoals onvoorspelbaarheid en persoonlijke sterfelijkheid. In de onderzoeken die ik heb gelezen, werden deze twee onderwerpen niet meegenomen. Daarom richt ik me voor een overzichtelijk geheel op onderstaande sleutelbegrippen. De begrippen zijn weergeven op volgorde van verwerven.

  1. Onomkeerbaarheid. Kinderen moeten nog leren en kunnen begrijpen dat de dood definitief is. En dat je niet eventjes dood kunt zijn. Kinderen snappen gedurende hun ontwikkeling steeds beter dat de dood definitief is en dat er geen terugkeer naar het leven mogelijk is.
  2. Onontkoombaarheid. Het begrip dat alles wat leeft ook eens dood gaat.
  3. Toepasselijkheid. Het begrip dat alleen levende dingen dood kunnen gaan.
  4. Beëindiging. Het begrip dat alle processen in een lichaam op zullen houden te functioneren waarop de dood zal volgen.
  5. Causaliteit. Het begrip dat dood uiteindelijk veroorzaakt wordt door afbraak van lichamelijke functies.

Eerlijk informatie

De sleutelbegrippen die ik hierboven beschreef zie je terug in de eerste onderwerpen van het boek. Zo wordt er aandacht besteed aan dat alles wat leeft, op een dag sterft. En ook hoe je kunt sterven en wat er dan met het lichaam gebeurt, is een belangrijk onderwerp in het boek. De taal is eerlijk en perfect afgestemd op het communiceren met en vertellen aan kinderen. Dood zijn is voor altijd is de titel van een alinea die gaat over lichamelijke processen die stoppen en die onomkeerbaar zijn. Samen met vriendelijke tekeningen vormt de uitleg van deze sleutelbegrippen een belangrijke basis van het boek. Ook afscheid nemen, de crematie of begrafenis en welke emoties kunnen komen kijken bij iemand missen worden besproken.

De levensreis

Het stukje zingeving en wat je gelooft of bedenkt bij ‘na de dood’ wordt bespreekbaar gemaakt bij het onderwerp ‘De levensreis’. Dit kan in een klas het gesprek mooi op gang brengen over verschillende gedachten hierbij. Waarschijnlijk zal je herkennen dat kinderen hierin verschillende achtergronden mee de klas in nemen. Wanneer je deze bladzijden openklapt kun je samen met de kinderen op ontdekkingstocht gaan bij verschillende ceremonies en rituelen van over de hele wereld. Het kan een mooie aanvulling zijn om kinderen op te laten zoeken op welke manier er binnen hun eigen cultuur vorm gegeven wordt aan afscheid nemen en herinneren.  

Verder leven

‘Hoe gaan we nu verder?’ is één van de laatste onderwerpen van het boek. De tekeningen die dit onderwerp omlijsten zijn vrolijk en licht. Ik denk dat dit op fijne wijze benadrukt dat verdriet en plezier naast elkaar kunnen bestaan. Én dat verlies dat je hebt meegemaakt voor altijd een onderdeel van je leven zal zijn. Ook worden er allerlei suggesties gegeven om herinneringen vast te houden. Ik ben er absoluut een voorstander van dat kinderen het werkwoord herinneren leren vormgeven en kunnen voorzien van inhoud dat past bij hun eigen leven.

Jou vergeten we niet 

Met een rustige lichte tekening, een erkennende boodschap en een praktisch handvat sluit het boek af. De zin ‘Jou vergeten we niet’ erkent de voortdurende band die blijft bestaan over de grenzen van leven en dood heen: erkenning! Het praktische handvat, het maken van een herinneringendoos, is zeer bruikbaar voor in de klas. De uitwerking van deze werkwijze benadrukt mijns inziens dat je in de klas (en ook thuis natuurlijk) altijd toegankelijke materialen dichtbij hebt om te herinneren en te herdenken.

Iets meer kennis

Misschien is leren over de dood en accepteren dat dit onderwerp ook in de levens van kinderen thuishoort, wel één van de moeilijkste en meest complexe onderwerpen ten aanzien van de kindertijd. Leren over de dood en ervaren dat dit een onderdeel is van het leven, is heel essentieel in de ontwikkeling van kinderen. Iets meer kennis over dit onderwerp kan ons ondersteunen in het gesprek met ouders, kinderen en collega’s. We zullen minder schrikken van opmerkingen, vragen en spel van kinderen. Als we ons iets meer verdiepen in deze thematiek, weten we dat kinderen gedurende hun ontwikkeling grip proberen te krijgen op de dood en wat dit in algemene zin maar ook specifiek met betrekking op het eigen leven, betekent. En daar draagt dit boek op een hele fijne wijze aan bij!

Tips voor in de klas

  • Volgen. Welke kinderen in jouw klas hebben persoonlijk verlies meegemaakt. Doe hiervoor de gouden tranen brainstorm. Je hebt dan extra op je netvlies welke kinderen je een beetje extra in de gaten houdt ten aanzien van die onderwerp. Je kunt de gouden tranen brainstorm onder aan deze blog downloaden.
  • Wat weten we al over ‘de dood’. Maak samen met de kinderen een woordweb over de dood. Dit biedt mooie informatie voor jou als leerkracht. Op deze manier verkrijg je meer inzicht over wat de kinderen al weten.
  • Vragen. Het kan voor kinderen fijn zijn om vragen die ze hebben over dit onderwerp, op te schrijven of in een doosje te stoppen. Waarschijnlijk worden de meeste vragen met behulp van dit boek beantwoord. Heb je meer informatie nodig om een vraag te beantwoorden, dan kun je deze voor kinderen (of samen) later opzoeken. De ruimte die kinderen krijgen voor vragen, is nog vele malen belangrijker dan de goede antwoorden. De vragen van kinderen verzamelen en een plek geven in de klas, draagt bij aan het bespreekbaar maken van een soms zo beladen onderwerp.
  • Jou vergeten we niet. Deze zin kan een starter zijn voor een gouden levensles in de klas. Kinderen kunnen om de beurt vertellen wie ze niet willen vergeten. Zorg eventueel voor een blad met deze tekst erop en laat kinderen tekenen en schrijven wie ze niet willen vergeten. Ook kan de tekst die aan het einde van het boek staat een mooie tekst zijn voor op een erkennend kaartje voor een kind. Denk bijvoorbeeld aan speciaal kalendermoment of een speciale periode waarin de werkwoorden herinneren en herdenken extra centraal staan.
  • Mijn ritueel. Welke rituelen zijn thuis van grote waarde? Kinderen kunnen hierover vertellen aan elkaar. Ook mooi om een kind in zijn eigen cultuur op zoek te gaan naar welke gebruiken en rituelen bij afscheid er zijn. Eventueel kan hier een presentatie van gemaakt worden en kunnen de kinderen aan elkaar vertellen.

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Haas, ik mis je! John Dougherty & Thomas Docherty

Een tijdje geleden maakte ik in de bibliotheek kennis met het boek ‘Haas ik mis je’. De mevrouw die daar werkt en die regelmatig de bezoekjes met de klas begeleidt, weet dat ik  me richt op rouw en verlies in het onderwijs. Ze houdt me op fijne wijze op de hoogte van nieuwe aanwinsten. En dit boek sprak me meteen aan: de tekeningen zijn fris, duidelijk en vol kleur. Bovendien kan dit boek een hele fijne starter zijn voor een creatieve uiting. In deze blog deel ik kort het verhaal, licht ik enkele elementen uit en geef ik tips voor in de klas.

Vriendschap

Het verhaal begint met een fijne basis over vriendschap. Kik de schildpad en Pip de haas zijn heel verschillend en toch passen ze goed bij elkaar. Ze willen voor altijd bij elkaar blijven. Dit eerste stuk van het verhaal kan voor veel kinderen een mooi haakje zijn om iets te delen over vriendschap.

‘Ik ben zo blij dat jij mijn vriend bent, dat is een feit.

Jij en ik voor eeuwig. We blijven vrienden voor altijd. ‘

Onverwachts

Maar dan is alles opeens anders. Pip is er niet meer. Er is alleen een leegte. Deze leegte is op mooie wijze vormgegeven in de beelden die het verhaal zo krachtig en warm ondersteunen: een zwart haasvormig silhouet van Pip. En terwijl Kik op zoek gaat naar zijn vriendin zie je dat de leegte met hem meegaat. Het kan mooi zijn om met de kinderen tijdens het voorlezen even stil te staan bij die leegte. Eventueel vul je aan met concrete taal wanneer kinderen hier behoefte aan hebben: ‘Volgens mij is Pip doodgegaan.’ En verder in het verhaal wordt dit steeds duidelijker. Tegelijkertijd laat de tekst het open om ook over andere vormen van iemand missen te spreken.

Emoties 

Kik wordt heel boos en die is wederom treffend weergegeven. Er zullen kinderen zijn die zich herkennen in de emoties die Kik laat zien. De woorden die Kik uitspreekt vanuit boosheid zijn groot afgedrukt.  Ook het aspect van onderhandelen zal bekend voorkomen bij kinderen en volwassenen in de omgeving van kinderen. ‘Als ik lief ben en nooit meer iets stouts zeg, breng je Pip dan bij me terug?’

Eenzaamheid

De leegte blijft en Kik voelt wanhoop en eenzaamheid. Verdriet volgt en de bijbehorende illustraties laten mooi zien hoe Kik zich voelt. Op de illustratie zie je dat Fien de beer naast Kik staat. De beer benadrukt geduld en de ander, in dit geval Kik, echt zien. Er is geen oplossing voor verdriet, wel is het fijn als er iemand bij je is. Daarbij moet ik denken aan de uitspraak: “Je moet het zelf doen, maar niet alleen.’

Je moet het zelf doen, maar niet alleen.’

Prachtige uitleg

Kik vraagt de vraag der vragen aan Fien. ‘Waarom moest Pip gaan?’ En dan integreert dit verhaal ‘leren voor en over het leven’ op mooie wijze. Vertrouwd en veilig omdat het verteld door een lieve en wijze beer. De uitleg van Fien is breed en daardoor toegankelijk en herkenbaar voor veel (misschien wel alle) kinderen in de klas.

Leegte vullen

De leegte zal niet weggaan. Mooi hoe in kindertaal benadrukt wordt dat een overleden dierbare of een situatie die je lief is, voor altijd bij je hoort. Er komt meer kleur in de afbeeldingen en Kik denkt na aan alle mooie dingen die hij gedaan heeft samen met Pip. De leegte is niet langer zwart van kleur, maar omvat steeds meer kleuren. Dit zal kinderen aanspreken en geeft tevens mooie inspiratie om met kinderen vorm te geven aan de leegte die zij mogelijk voelen. Welke kleur geven zij aan de leegte die een overleden dierbare achterlaat? Bij de tips voor in de klas geef ik een praktische handvatten voor een creatieve en symbolische werkvorm naar aanleiding van dit boek.

Denk aan alle leuke dingen.

Denk aan hoe jullie elkaar hielpen.

Praat over je herinneringen.

Laat ze hardop los!

Laat de leegte weten

dat je dankbaar bent en trots.

Kleurrijke herinneringen

Een kleurrijk boek vol aandacht voor het werkwoord herinneren. Hoe mooi om kinderen door middel van een verhaal dit werkwoord actief mee te geven. Geschikt voor een hele klas in de onderbouw en middenbouw van de basisschool. En ook een geweldig prentenboek om leerkrachten in opleiding te laten nadenken over wat ze met kinderen praktisch kunnen doen wanneer dit onderwerp in de klas naar voren komt. Bovendien geeft dit boek de hele klas de gelegenheid om aan te haken met eigen ervaringen én om te leren over deze onderwerpen. En mooiste van alles: Het verhaal eindigt met een mooie benadrukking van een voortdurende band tussen haas en schildpad. Is dat niet een prachtige Gouden levensles om alle kinderen mee te geven?!

En zo zijn de schildpad en de haas weer met z’n twee.

Tips voor in de klas

  • Toverpapier. Of misschien noem het liever regenboogpapier, magisch papier of kraspapier. Kies het woord dat bij jou en jouw boodschap past. Je kunt het in veel winkels kopen. En door na het verhaal kinderen de gelegenheid te geven om een vorm te geven aan hun leegte, kun je een aanhaakmoment voor kinderen creëren. Denk bijvoorbeeld aan de vorm van een haas of een beer. Gebruik de volgende praktische handvatten om dit in jouw klas vorm te geven.
  • Welke vorm wil je jouw leegte geven? Teken de contouren van een mens, dier, symbool of vorm op het zwarte papier. Knip deze uit. Je kunt eventueel een afbeelding van het internet halen en deze omtrekken. Ook kun je werken met de contouren van een echte foto. Werk als het kan wat groter zodat het zwarte papier genoeg ruimte biedt voor het schrijven van woorden en herinneren. Of voor het tekenen van symbolen.
  • Gebruik de volgende vragen eventueel als leidraad om de leegte met kleurrijke herinneringen te vullen. Kinderen kunnen dan een herinnering opschrijven/tekenen. Wanneer een kind nog jonger is dan kan de begeleidende volwassene een herinnering opschrijven.
    • Welke leuke dingen hebben jullie samen gedaan?
    • Waar speelden jullie graag?
    • Hoe hebben jullie elkaar weleens geholpen?
    • Hoe merkte je nog meer dat ….jou lief vond?
    • Welke grappige herinneringen wil je graag onthouden?
    • Is er een voorwerp/symbool dat goed bij….past ?
  • Herinneringen verzamelen. Wanneer een kind zelf geen herinneringen heeft aan een overleden dierbare, dan kan de leegte worden gevuld door mensen om hen heen die wel herinneringen hebben aan deze persoon. Op deze manier kan de metafoor van de leegte ook worden ingezet.
  • Contour. Kinderen die niet de behoefte hebben om zelf een leegte vorm te geven, kunnen een contour uit het boek gebruiken (zie voorbeeld). Ze kunnen dan de herinneringen van schildpad opschrijven en vormgeven. En ook voor andere kinderen kan dit een veilige vorm zijn om eigen herinneringen op te schrijven.
  • Traan. Ook kan het een mooi idee zijn om een traanvorm te vullen met herinneringen en symbolen.
  • Versieringen. Ook is het een mogelijkheid om bij iedere herinnering die gedeeld wordt een aantal mooie versieringen te maken op het zwarte papier.
  • Beleven en delen. Laat alle silhouetten met ingevulde herinneringen, tekeningen en symbolen aan een mooie slinger in de klas hangen. Kinderen die iets willen delen, kunnen dit doen als ze dit willen.  
  • Waarborgen. Heeft een kind een Rouwpaspoort, geef het werk dan een plek in het Rouwpaspoort en schrijf de datum erbij.
  • Erkennende cadeautip. Wanneer je een kind dit boek geeft, kan het mooi zijn om er toverpapier bij te geven. Schrijf dan op het kaartje dat kinderen hun eigen herinneringen in kleur mogen opschrijven, tekenen of anders vormgeven. Dit kan nu of later.

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Papa, ik mis je, Mireille Geus & Evy Van Guyse

Wat een prachtige dichtbundel is dit. Een kinderboek dat tevens zeer geschikt is voor jongeren en volwassen. Geschikt voor de bovenbouw van de bassischool en ook zeker voor het VO. Ook kan ik me voorstellen dat je dit boek als een erkennend cadeau aan iemand wilt geven. De titel geeft direct helder aan wat het hoofdonderwerp van deze dichtbundel is. En dan, terwijl je het boek openslaat, kom je grote verscheidenheid aan onderwerpen in dichtvorm tegen. De illustraties zijn ondersteunend aan de tekst en tevens kunstwerkjes op zich. Een prachtig geheel! In deze boekbeschrijving geef ik een omschrijving over de inhoud waarbij ik de onderverdeling die de schrijfster maakte, volg. Ik geef symboolzinnen uit de gedichten weer en ik hoop dat dit een uitnodiging is om alle gedichten zelf te lezen. Ik sluit af met een aantal tips voor in de klas.

Rouwfasen

Op basis van de rouwfasen van Elisabeth Kübler-Ross is er een mooie ordering aangebracht in de gedichten. Deze ordening benadrukt mijns inziens niet dat een rouwproces in voorspelbare fasen verloopt: wel erkent het de verscheidenheid aan emoties en gedragingen tijdens het integreren van een verlies in het levensverhaal. Het geeft herkenbare elementen aan in een vaak zo ongrijpbaar proces. Het is de schrijfster gelukt om intense emoties en het heen-en-weer-slingeren tussen verlies en verder leven krachtig te benoemen.

Ontkenning

Eén van de gedichten horend bij dit deelonderwerp gaan over het onverwachte bezoek van de dood. Opeens is de vader van de hoofdpersoon er niet meer. Ook wordt in sommige gedichten de dubbelzinnigheid van bepaalde uitdrukkingen op scherpe wijze ter sprake gebracht. Veel kinderen en jongeren zullen de moeilijkheid van ‘verzachtende’ termen herkennen. In het gedicht ‘Lieve pap’, gaat het bijvoorbeeld over de term ‘overgegaan’. Het gedicht ‘Papa’ laat in mooie symboolzinnen het zoeken naar een overleden dierbare zien.

Ze zeggen dat jij ook bent overgegaan

Heel gek, want je zat niet eens op school

Woede

De vier gedichten binnen het thema woede laat de hulpeloosheid en het verdriet zien die onder de woede zitten. In het gedicht ‘Ach’ wordt de leegte die iemand achter kan laten, bespreekbaar en zichtbaar gemaakt. In dit geval gaat het om het repareren van een fiets. Het maken van de fiets wordt als metafoor gebruikt voor het niet kunnen repareren van iets dat stuk is: geen fiets, geen hart.

Ik weet niet hoe ik iets moet maken

Dat stuk is

Geen fiets, geen hart

Onderhandelen

Sorry zeggen voor dingen die gebeurd zijn voordat papa overleed, spullen ruilen voor papa’s terugkomst en hem toch uitnodigen voor een verjaardagsfeest: de gedichten laten in een mooie vorm zien dat onderhandelen zeker een element kan zijn van het rouwproces. De afbeelding bij het gedicht ‘Uitnodiging’ is zo treffend. Prachtig om met kinderen bij stil te staan. Hoe leggen zij deze afbeelding uit? Waar denken ze aan? Blader zelf zeker even door naar bladzijde 36 en laat ook eens goed op je inwerken wat jij voelt bij deze afbeelding.

Lieve pap

Morgen word ik jarig

Kom je op mijn feestje?

Depressie

De vijf gedichten weergegeven bij depressie laten een prachtige opbouw zien. De kleuren die deze gedichten introduceren zijn donker van kleur. In het eerste gedicht komt de titel terug: ‘Ik mis je’. Het tweede gedicht benoemt welke spullen niet meer nodig zijn. Ook geen zin hebben in dingen komt naar voren. Voor veel kinderen en jongeren een mooie aanleiding om te vertellen waar zij geen zin in hebben. Het laatste gedicht weergegeven bij dit onderwerp heeft de titel ‘Cadeau’. Een warme illustratie omlijst dat de trui van papa een cadeau is.

In mijn vaders trui

Zit een verrassing

Hij is zijn geur

Vergeten mee te nemen

Aanvaarding

Het lievelingssnoep eten van je vader, een werkwoord in een zin die je formuleerde herstellen van de tegenwoordige naar de verleden tijd, iemand voorbij zien lopen die op je vader lijkt. Het gedicht ‘Soms vaak’ beschrijft de werkelijkheid die veel mensen zullen herkennen wanneer ze iemand moeten missen. Al die afwisseling in emoties en gevoel: daar moet je het mee doen. Ik vind dit krachtig omschreven omdat dit benadrukt dat het niet gaat over weer de oude worden, maar juist verder groeien en verder leven met het verlies als een onderdeel van je leven.

Opeens

De afbeelding horend bij het laatste gedicht kan op zichzelf al een prachtige starter zijn voor een mooie gesprek, individueel of in een groep. Zowel de gedichten als illustraties in dit boek zijn kunstwerkjes. En het gedicht ‘Opeens’ is een krachtige en symbolische afsluiter van deze indrukwekkende dichtbundel.

Opeens is daar de dag

Dat ik denk

Ik heb nog niet aan je gedacht

(wat ik dan doe)

Erkenning

Tijdens het lezen voelde ik ook veel erkenning voor mijn eigen verlies. Ik mis mijn papa nu zestien jaar en ik herken sommige gedichten van een tijd geleden, terwijl andere gedichten voor mij meer actueel zijn. Dat is het prachtige aan dit boek. Erkenning en herkenning vinden in jouw eigen verhaal: op ieder moment in jouw leven. Een boek voor kinderen, jongeren en volwassenen. Een absolute verrijking voor de schoolbibliotheek en een starter voor Gouden levenslessen.

Tips voor in de klas

  • Psycho-educatie. Het kan waardevol zijn om dit boek te omlijsten met een stukje kennis over rouw. Dit hoeft niet met al te veel woorden. En kan ook eventueel later worden aangevuld. Ligt helemaal in de context waarin je dit boek centraal stelt. Wanneer je meer vertelt over de rouwfasen van Kübler -Ross, kun je benadrukken dat dit door elkaar heen kan lopen en dat het geen opeenvolgend proces hoeft te zijn.
  • Symbooltaal. Het kan mooi zijn om met een kind de mooiste of meest herkenbare zinnen uit de gedichten op mooie briefjes te schrijven. Deze kun je weer waarborgen in een mooie envelop, doosje of in het Rouwpaspoort.
  • Gedichtenroutine. Besteed je in de klas aandacht aan gedichten, of heb je misschien een gedichtenroutine waarbij je regelmatig een gedicht voorleest, kies dan ook zeker een gedicht uit dit boek.
  • Afscheid. Een gedicht uit dit boek kan een onderdeel zijn van een afscheidsdienst of herdenkingsbijeenkomst.
  • Herinnerplek. Zet een gedicht en bijbehorende illustratie centraal op een herinnerplek (dit kan thuis, in de klas of op een centrale plek in de school).

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Stralend dichtbij jou

Gedichten kunnen prachtige starters zijn voor Gouden levensles in de klas. Met een gedicht kun je symboliek of een metafoor de klas in brengen en tevens het gesprek op gang brengen. Deze gedichtenbundel van Irmgard Breidenbach-Stokking geeft inspirerende gedichten die je kunnen ondersteunen om onderwerpen als (t)rouw, vriendschap, liefde en troost bespreekbaar te maken.

Linkjes

De bundel ‘Stralend dichtbij jou’ bevat gedichten die linkjes kunnen leggen naar de ervaringen van een kind en die ook bij jou als leerkracht voor erkenning kunnen zorgen. De gedichten bevatten eerlijke concrete taal, met ruimte voor het opladen van eigen symboliek. Bovendien worden ook de fantasie en verbeelding geprikkeld. Gedichten over leren wat dood is, fantaseren over op wolken liggen, erkenning voor tranen die je misschien niet ziet, vriendschap benadrukken met briefjes, wensen, dromen, iemand kerstmissen en nog zoveel meer. Het liefst zou ik alle gedichten kort bespreken omdat ik zoveel mogelijkheden zie voor in de klas.

Tranen 

Het gedicht over tranen spreekt me bijzonder aan. Wat een waardevolle boodschap geef je kinderen mee door een gedicht als dit centraal te stellen in de klas. Er zijn tranen van geluk en ook van verdriet: soms zie je tranen niet en tegelijkertijd kan het opluchten om tranen te laten stromen. Kinderen kunnen na dit gedicht aanhaken met hun eigen ervaring of verhaal. Dat zijn Gouden levenslessen in de klas!

Dood

De eerlijk zinnen over het korte gedicht over de dood, is van grotere waarde dan je misschien in eerste instantie zou denken. Twee alinea’s die ons extra doen beseffen dat eerlijke informatie over de dood van groot belang is in de ontwikkeling van kinderen. Het feit dat dit gedicht in deze bundel is opgenomen, laat zien dat ook dit een onderdeel is van het (school)leven. We hoeven voor kinderen dit onderwerp niet uit de weg te gaan.

Als je dood bent, ben je dood

Dan doe je het niet meer

Je hart is gestopt met kloppen

En je ademt niet meer  

Verrijking

Met een verscheidenheid aan gedichten die het hele (school)jaar van betekenis kunnen zijn, is deze gedichtenbundel absoluut een verrijking voor de schoolbibliotheek. En dan niet om daar te laten staan tot een acute verliessituatie zich voordoet. Haal juist op momenten door het hele schooljaar deze bundel tevoorschijn, kies een gedicht en gebruik dit als starter voor een Gouden levensles. En jouw doel binnen een Gouden levensles is vooral een bijdrage willen leveren aan het integreren van rouw en verlies in de levens van kinderen. Daar kan een gedicht een fijne starter voor zijn.

Tips voor in de klas

  • Gedichten routine. Werk met de routine ‘Elke dag een gedicht’ en gebruik ook zeker deze dichtbundel hiervoor. Sla gedichten over rouw, verlies en verdriet niet over maar zie dit als een mooie en veilige manier om juist ook onderwerpen in jouw onderwijs te integreren.
  • Persoonlijke keuze. Een kind dat het nodig heeft om extra herkenning aan het missen van een dierbare te geven, kan een eigen gedicht kiezen. Laat een kind dit gedicht eventueel opschrijven in het Rouwpaspoort met de datum erbij.
  • Illustraties. Kies een gedicht met een onderwerp dat je zichtbaar wilt maken in de klas en laat de illustratie uit het boek niet zien. De kinderen krijgen een blad met het gedicht aan de ene kant en maken aan de andere kan een eigen illustratie.
  • Erkennend gedicht van de leerkracht. Ook kun je een gedicht uitzoeken omdat je bijvoorbeeld als leerkracht weet dat het voor een kind voor extra herkenning kan zorgen. Het gedicht samen lezen, op een mooi kaartje schrijven (bijvoorbeeld op een speciale dag) of verankeren in het Rouwpaspoort zijn mooie mogelijkheden.

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

Rouwpaspoort decembertips

Het Rouwpaspoort reist een heel schoolleven met een kind mee. Soms zijn er periodes die extra mogelijkheden geven om in te haken op specifieke elementen van het Rouwpaspoort. De kalendermomenten van de decemberperiode geven genoeg inhaakmomenten om mooie linkjes te kunnen leggen met het Rouwpaspoort. Van een aantal elementen uit het Rouwpaspoort geef ik aan hoe je dit extra kunt verankeren in het Rouwpaspoort in deze periode vol kalendermomenten. Ook kunnen er periodes in een jaar zijn dat een kind meer herkenning wil geven aan het verlies. Deze blog geeft richting en inspiratie om hier deze periode extra erkenning aan te geven. Ik beschrijf per element hoe je hier op in kunt haken de komende periode.

Rouw: ik kerst-mis je

Het element rouw geeft een uitleg over wat rouw kan zijn. In het Rouwpaspoort benadruk ik het unieke en persoonlijke element. Eventueel kun je met een kind, of in contact met de hele klas, dit element uitlichten in het kader van de feestperiode die eraan komt. Benadruk dan bijvoorbeeld het werkwoord kerst-missen. Ook kun je benadrukken dat plezier en verdriet naast elkaar kunnen en mogen bestaan. Op deze manier maak je het woord rouw bespreekbaar en kunnen kinderen meer leren over allerlei gevoelens, gedragingen en herinneringen die bij rouw kunnen horen. Een fijne Gouden levensles die je hier in de kerstperiode aan kunt koppelen is het maken van ‘Ik kerst-mis je’ kaarten.

‘Iemand kerst-missen gaat over missen in een extra dimensie. Juist in deze periode draait het om samenzijn. En dan kan de leegte van een dierbare missen of een situatie die voor altijd anders is, extra worden gevoeld.’

Kalender: welke dagen zijn in deze periode bijzonder?

Is er een speciale feestdag voor het kind? Misschien is in het leven van een kind een bepaalde feestdag extra belangrijk. Ook kan het zijn dat de feestdagen door een ingrijpende gebeurtenis nu anders wordt gevierd. Kinderen kunnen deze speciale dag op de kalender aangeven en er een symbool bij plakken/tekenen die voor het kind belangrijk is. Denk aan glitterstickertje, een symbool getekend met een mooie kleur pen.

Vragen: de feestmaand kan het stellen van levensvragen activeren

De feestmaand kan soms magisch denken en het stellen van levensvragen activeren. Zeker het verhaal van Sinterklaas kan dit soort vragen versterken. Magisch denken hoort bij de kleuterleeftijd en ook kinderen en groep 3 en 4 kunnen op een bepaalde manier nog magische oplossingen bedenken voor de dilemma’s in hun hoofd. Het element ‘vragen’ kan in deze periode van extra betekenis zijn, zodat kinderen de vraag die ze hebben (bijvoorbeeld aan Sinterklaas wanneer ze hier nog in geloven) neer kunnen zetten. Een antwoord is niet altijd mogelijk, maar dat hun vraag ruimte kan krijgen, is minstens zo belangrijk.

Gedachten: een helpende-feestdagen-gedachte

Gekoppeld aan feestdagen vroeger, een veranderde beleving of het extra voelen van gemis tijdens de feestdagen: kan het fijn zijn om samen stil te staan bij gedachten van het kind. Welke gevoelens horen hierbij? Zit er een verschil tussen gevoelens thuis en school? Het kind kan een helpende-feestdagen-gedachte bedenken. Help een kind eventueel op weg met het formuleren van een ik-zin.

  • Ik mag je missen.
  • Ik kan plezier hebben én verdrietig zijn.
  • Ik denk deze dagen een beetje extra aan je.
  • Ik noem jouw naam in de klas.

Troostberichtjes: een extra troostberichtje van de leerkracht

Wanneer je het kind goed volgt en je merkt dat een kind meer (h)erkenning wil geven aan het verlies, dan kun je in deze periode een extra troostberichtje in het Rouwpaspoort schrijven. Door er een mooie sticker of herkenbaar symbool van deze periode bij te plakken, wordt het troostberichtje extra gericht. Schrijf er ook de datum bij. Dit kan van extra waarde zijn wanneer een kind later terugleest in het Rouwpaspoort.

Herinneren: schrijf een herinnering met goud op één van de briefjes

Deze periode leent zich er extra voor om met de kinderen te herinneren en te herdenken. Werkwoorden die mooi zin voor kinderen om mee te nemen in hun leven. De ruimte ervaren dat herinneringen gedeeld mogen worden is van een grotere waarde dan we soms misschien denken. Wanneer je met de hele klas werkt rondom herinneringen (bijvoorbeeld met de Gouden Levensles Sint) is dit een mooie link naar het Rouwpaspoort. Laat eventueel een extra speciale herinneringen met gouden pen in het Rouwpaspoort schrijven. Versieren met stickertjes en symbolen werkt ook vaak goed en maakt het extra speciaal.

De herinnering is mijn glinstering

en zal voor mij zorgen

vroeger, vandaag en morgen

Dit helpt mij tijdens de feestdagenperiode

Mogelijk heeft een kind al eerder nagedacht over wat kan helpen op moeilijke momenten. Wat geeft ontspanning en rust? Wat is voor een kind fijn om te doen? Nu kan een kind kijken wat in deze periode op school fijn zou zijn? Loop samen nog eens de lijst door met de verschillende dingen om te doen wanneer je je niet zo prettig voelt. Wat kan in deze periode extra fijn zijn? Laat deze eventueel met een glimmend stickertje of een kleine stempeltje benadrukken. Ook kun je er als leerkracht drie uitkiezen die je een beetje verder uitwerkt of startklaar maakt voor het individuele kind en ook zeker voor de hele groep. Ik licht er een paar uit waar je mogelijk een extra verdieping aan kunt geven in deze periode.

  1. Een kopje thee drinken. Een warme drank drinken benadrukt gezelligheid en verbinding. Wil je dit extra benadrukken? Dan is het boek ‘Warme melk met honing’ een fijne aanvulling. En hoe mooi om dit met de hele klas te doen, wanneer een kind dit in het Rouwpaspoort heeft aangegeven. Connectie!
  2. Gebruik maken van helende zinnen/affirmaties. Denk bijvoorbeeld aan de volgende zinnen die extra passen in deze tijd. Ik denk een beetje extra aan je, ik mag je missen, ik mag plezier hebben en verdriet voelen.
  3. Koken en bakken. Symbolische ingrediënten toevoegen. Wanneer je met de klas of in kleine groepjes iets gaat bakken in deze periode, kan het mooi zijn om tijdens het maakproces symbolische ingrediënten toe te voegen. Je kunt met kinderen brainstormen over welke speciale ingrediënten ze willen toevoegen. Welke symbolische ingrediënten zou jij toe willen voegen? Denk aan kracht, liefde, troost. Aan wie wil je deze speciale herinnerkoekjes geven? Hoe ga je het recept met symbolische ingrediënten bewaren? Schrijf het recept mooi uit en bewaar het achter in het Rouwpaspoort.

Dankbaar: Maak een dankbaarheidslijstje.

Naast alle aandacht voor verlanglijstjes kan dit een heerlijke activiteit zijn. Een positieve emotie die ook van groot belang is bij rouw. Bewust de aandacht richten op iets waar  je een positief gevoel van krijgt, kan een grote ondersteuning zijn in het stimuleren van veerkracht.

Tips: speciale tips voor de omgeving tijdens de decembermaand

Het onderdeel ‘tips’ geeft kinderen de ruimte om tips op te schrijven voor de omgeving. Wanneer het voor een kind fijn lijkt om deze tips toe te spitsen op deze feestperiode, denk dan samen na over wat het kind wel en juist niet fijn vindt. Deze informatie kan ook mooi worden doorgegeven aan de volgende leerkracht. Deze kan dan kort met het kind bespreken of de tips nog hetzelfde zijn of dat het in dat schooljaar juist anders is.

Ik denk aan je: herinner-gedicht

Lees samen het Sinterklaas-herinneringen-gedicht en plak deze op de Ik denk aan je pagina’s (in de bijlage vind je een kleinere versie van het Sinterklaas-herinner-gedicht. Welke herinnering schrijf je erbij? Welke herinnering zou jij willen inpakken in een cadeautje? Ook de komende jaren kan dit gedicht voor een kind een ondersteuning zijn. Bij het gedicht maakte Karien van Lieverdeliefste Illustratie, een mooie illustratie.

Ritueel. Zijn er speciale rituelen die je in de klas hebt gedaan in deze feestmaand? Denk bijvoorbeeld aan een ‘kaarsje in de klas’. Maak hier dan een foto van en plak deze bij het element ritueel in het Rouwpaspoort. En welke rituelen zijn er thuis? Hiervan kan het kind een tekening maken of een foto van een gedenkplek in de klas laten zien. Dit biedt tevens een mooie starter voor een klassengesprek over verschillende rituelen tijdens de feestdagen. Kinderen leren hierdoor dat eenieder een eigen feest-geschiedenis heeft.

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!

Blog

De Sinterklaastijd kan het stellen van levensvragen activeren

Wanneer een magisch verhaal dwars door de beleving en ervaring van een kind heen loopt, kan dit voor vragen zorgen waar je soms het liefst een hulplijn voor zou inschakelen. Zie deze blog als deze hulplijn, niet met kant-en-klare antwoorden, maar wel met een overdenking die hopelijk zorgt voor ruggensteun en herkenning voor levensvragen die kinderen kunnen stellen over de het leven én de dood tijdens de Sinterklaasperiode.

Magisch figuur

Regelmatig kan de Sinterklaastijd gezien vanuit een magisch figuur die mega-oud is en nooit doodgaat, een aanleiding zijn voor het stellen van levensvragen. Kinderen krijgen door de (school)jaren heen steeds meer begrip en denken dieper en anders over dingen na. Deze denkontwikkeling kan zorgen voor het stellen van levensvragen. Soms kan er geen eenduidig antwoord worden gegeven. Onthoud in ieder geval dat de ruimte voor vragen die gesteld mogen worden te allen tijden belangrijker is dan de antwoorden. En meer dan eens maken de vragen van kinderen er ons van bewust dat we niet overal een antwoord op hebben. Een simpele vraag terug: ‘Wat denk jij?’ zet een kind niet weg en geeft de luisteraar (meestal de volwassene) meer informatie om op in te haken. Zo vroeg mijn zoon eens: Hoe kan het dat Sinterklaas niet doodgaat, hij heeft toch dezelfde botten als wij?’

‘Hoe kan het dat Sinterklaas niet doodgaat, hij heeft toch dezelfde botten als wij?’

Biologisch doodsconcept

Deze uitspraak laat eigenlijk heel mooi zien dat een kind het biologische doodsconcept steeds meer aan het ontwikkelen is. Doodgaan wordt gelinkt aan lichamelijke processen. En in dit geval vergeleken met de oude botten van de Goedheiligman. Kinderen hebben verschillende onderdelen binnen die begripsontwikkeling omtrent de dood nog te ontwikkelen. Dit zijn sleutelbegrippen die rond de leeftijd van tien jaar volledig ontwikkeld zijn waardoor de dood kan worden gezien als een biologische gebeurtenis die onvermijdelijk gebeurt met alle levende wezens. Ook begrijpen kinderen rond deze leeftijd dat de dood wordt veroorzaakt door een onomkeerbare afbraak van het functioneren van het lichaam.

Uitzondering

De Sinterklaastijd kan deze ontwikkeling enigszins door de war gooien. Want hoe kan er maar voor één persoon een uitzondering zijn op ‘de dood’? Vertellen we kinderen niet vaak dat alleen in verhaaltjes en sprookjes mensen weer tot leven komen. In het echte leven proberen we zo eerlijk mogelijk te zijn. En aan de andere kant bieden ook een vorm van spel, fantasie en magisch en verbeelding een verrijking aan de opvoeding en ontwikkeling van kinderen. Ook het Sinterklaasverhaal kan op een fijne manier beleefd worden wanneer we ruimte geven aan deze vragen en niet al te stellig ‘onwaarheden’ verkondigen die de ‘eerlijke’ ontwikkeling over de dood enigszins lijken te dwarsbomen. Uitzoomen en inzetten op de grote waarden van het feest lijken hiervoor een sleutel.

De botten van Sinterklaas

Nog even terug naar de vraag van mijn zoon (toen zeven jaar) over de botten van Sinterklaas en hoe het toch kan dat hij zo oud is en niet doodgaat. In deze vraag zit het stoeien met een aantal sleutelbegrippen binnen die ontwikkeling van het doodsconcept. Kinderen leren over de onontkoombaarheid: alles wat leeft gaat ook een keer dood. Hoe kan het dat dit voor de Sint niet geldt? Ook ging het in de vraag van mijn zoon over het sleutelbegrip beëindiging: alle processen in een lichaam zullen op houden te functioneren waarna de dood volgt. Wanneer kinderen Sinterklaas in gedachten hebben, moet dit op den duur toch zeker ook aan de hand zijn wanneer je op een bepaalde leeftijd bent. Ook hoort hierbij het besef dat een lichaam na de dood geen voedsel meer nodig heeft, dat een lichaam niet meer kan voelen en niets meer kan zien. Daarachter ligt ook de ontwikkeling van het begrip causaliteit, het laatste sleutelbegrip dat van groot belang is binnen de begripsontwikkeling over de dood. Dit houdt in dat de dood uiteindelijk veroorzaakt wordt door afbraak van lichamelijke functies.

Wondervraag

‘Mag ik mijn vader terug’, dit was een aantal jaar geleden bij ons op school een vraag van een meisje aan Sinterklaas. Haar vader was een paar jaar eerder overleden. Dit was een wondervraag met een diepgewortelde wens. En te begrijpen ook deze vraag, want als in deze tijd van alles kan, waarom dit dan niet?  Wat staat er eigenlijk op een verlanglijstje van een kind in rouw? Een mooie om over na te denken. Sommige kinderen zullen het denken en voelen, andere kinderen geven er meer hekenbaarheid aan. Dit kan ook een belangrijke reden zijn om in deze periode extra aandacht te besteden aan Gouden levenslessen in de klas.

Sinterklaas, mag ik mijn vader terug?’

Overkoepelende thema’s

Deze blog schrijf ik niet om uiteen te zetten dat het Sinterklaasverhaal niet beleefd mag worden. Je kunt natuurlijk heel mooi inzetten op de overkoepelende elementen van het verhaal: samenzijn, geven en delen. Ook denk ik dat er manieren zijn om juist ook ruimte te geven aan de levensvragen van kinderen en erkenning te geven aan kinderen die iemand moeten missen. Bovendien hoeft het verhaal van Sinterklaas de begripsontwikkeling over de dood niet in de weg te zitten wanneer we de focus minder leggen op het feit dat hij nooit doodgaat. Je focust je eigenlijk meer op het grote plaatje vanuit mooie thema’s. Ik sluit af met een aantal tips. Hopelijk heb je er iets aan en mocht je aanvullingen of overdenkingen hebben die aansluiten bij dit onderwerp, laat het me zeker weten.

Tips voor in de klas

  • Geef ook juist in deze periode ruimte aan herinneren en herdenken. Dit zorgt voor erkenning voor kinderen die verdriet voelen in deze periode. Op deze manier geef je kinderen de boodschap mee dat verdriet en plezier naast elkaar kunnen en mogen bestaan. Je kunt het webinar ‘Herinneren van herfst tot kerst’ aanschaffen via de webshop. Bovendien ontvang je een uitgebreide bundel met inspiratie voor Gouden levenslessen en samen-momenten. Denk aan chocoladelettersymboliek en herinneringen als cadeautjes.
  • Probeer met de kinderen zoveel mogelijk bij het brede verhaal van Sinterklaas te blijven. Zoom niet teveel in op details die misschien lastiger zijn om te ‘verklaren’. Daarentegen richt je je meer op de overkoepelende thema’s.
  • Lees in de periode na Sinterklaas ook eens een boek dat inzoomt op eerlijke informatie over de dood. Vaak zijn dit boeken die de cirkel van het leven benadrukken. Je kunt een aantal tips in de boekenlijst vinden via onderstaande link.
  • Bekijk de mogelijkheden voor het Rouwpaspoort in deze periode. De decembertips voor het Rouwpaspoort lees je in deze blog.

Tips voor glinsterende gouden tranen

Wil jij mijn tips voor glinsterende gouden tranen ontvangen? Laat je e-mailadres achter en schrijf je in!