Schaduwvrienden, Anne Knook-Duijnkerke & Corine de Man-van Tol

Er zijn boeken die me persoonlijk extra raken. Daar is dit boek een voorbeeld van omdat het speciaal geschreven is voor kinderen die een broertje of zusje moeten missen. Het begeleidende kaartje dat ik kreeg, erkende dat mijn overleden broertje Bastiaan en ik voor altijd bij elkaar horen. Deze zin zorgde voor zoveel (h)erkenning: ‘Op deze kaart staan jij en je lieve schaduwvriend Bastiaan.’ In deze blog geef ik een beschrijving van het verhaal, het ontstaan van het boek en de waarde die dit verhaal kan hebben in de klas. Ik sluit af met een aantal tips voor in de klas en Rouwpaspoort tips: er zijn mooie mogelijkheden om de schaduwmetafoor te combineren met het Rouwpaspoort.

Schaduw-metafoor

Manu Keirse heeft een prachtige metafoor omschreven welke de basis vormt voor het verhaal. Ik herken me heel erg in de metafoor van de schaduw en vind het prachtig dat dit nu in verhaalvorm beschikbaar is voor kinderen, jongeren en volwassenen. De schaduw-metafoor geeft je als leerkracht en onderwijsprofessional echt iets in handen om dit thema bespreekbaar te maken. Om kinderen erkenning te geven voor dat wat ze meemaken in hun leven én om alle kinderen deze metafoor mee te geven als een waardevolle boodschap. Want we krijgen in ons leven allemaal te maken met verlies en verdriet. Manu Keirse geeft in een krachtig geschreven voorwoord mee hoe belangrijk het is dat kinderen met verlies en verdriet gezien worden. ‘Vandaag aan kinderen leren over fundamentele gegevenheden van het menselijk bestaan, is werken aan een meer humane samenleving voor morgen.’

Verdriet is als een schaduw; en die reist altijd met je mee. Soms zie je de schaduw en soms niet. Op veel momenten ben je je niet bewust van jouw schaduw. Vaak ligt deze achter je. En op een ander moment kun je de hoek van een straat omslaan en ligt de schaduw ineens recht voor je, duidelijk zichtbaar.’

Vera en Sam

Vera en Sam zijn vrienden en buren. Het verhaal begint met de twee kinderen die spelen en plezier hebben. Al vanaf het begin van het boek, heeft de schaduw een belangrijke plek. Eerst nog vanuit het spelen van verstoppertje, later gekoppeld aan een belangrijke boodschap over verdriet. Zo vormt deze krachtige metafoor de rode draad van dit verhaal.

Broertje

Een traktatie op school doet Vera denken aan haar broertje Jesse. Hij is doodgegaan toen hij nog in de buik van mama zat. Een vriendinnetje in de klas is grote zus geworden en heeft cupcakes met slagroom en muisjes getrakteerd.  Deze ogenschijnlijk vrolijke gebeurtenis heeft haar verdriet en gemis aangezet. Sam snapt in eerste instantie niet zo goed waarom je verdrietig kunt worden van een traktatie. Maar als Vera dit samen met mama uitlegt, snapt hij het beter. Zo belangrijk dat ook het perspectief van vriendjes, vriendinnetjes en klasgenoten aan bod komt. Het kan voor hen soms natuurlijk heel moeilijk te begrijpen zijn hoe iemand die een dierbare mist, zich voelt.   

Krachtige metafoor

‘Al zie je het niet altijd, jouw schaduw is altijd bij je’, zegt de moeder van Vera. Hierbij wordt de vergelijking gemaakt met verdriet, en gaat deze krachtige metafoor aan het werk. Er wordt in het verhaal duidelijk benadrukt dat verdriet altijd bij je hoort, het ene moment meer zichtbaar en aanwezig dan op andere momenten: net zoals je altijd jouw schaduw bij je hebt. En dat er allerlei dingen kunnen zijn die verdriet en het gemis extra aanzetten. De uitleg van de moeder van Vera is hartverwarmend en geeft meer woord en beeld aan een onderwerp waar we soms letterlijk geen woorden voor zeggen te hebben.

‘Al zie je het niet altijd, jouw schaduw is altijd bij je.‘

Verdriet en liefde

Wanneer Vera een prachtige verdiepende conclusie verbindt aan de schaduw-metafoor, komt dit verhaal tot zijn krachtigste kern. In dit verhaal is er in kindertaal aandacht voor een concept dat in 1996 werd geïntroduceerd door Klass, Silverman en Nickman: continuïng bonds. Er mag sprake zijn van een voortdurende band met een overleden dierbare: over de grenzen van leven en dood heen. Ik vind het fantastisch dat Vera in dit verhaal ontdekt dat haar broertje Jesse voor altijd bij haar is. Ze vindt het fijn, want ze vindt Jesse heel lief. De illustratie bij dit onderdeel van het verhaal is ontroerend en hoopgevend tegelijk: verdriet en liefde horen bij elkaar.

‘Dat betekent dat Jesse ook altijd bij me is, al denk ik even niet aan hem.’

Schaduwvrienden

De afbeeldingen met de schaduwen zijn prachtig. Vera, mama en Sam zijn afgebeeld in wit met zwart. En tegen de achtergrond van rustige zachte kleuren, ondersteunen de illustraties de toegankelijkheid van het verhaal. Bovendien komen de schaduwen op deze manier mooi in het licht te staan. Emoties zijn duidelijk te zien op de tekeningen. Daardoor en mooie ingang voor een gesprek met kinderen. Een mooie extra is dat hier ook kaarten van zijn gemaakt. Hoe prachtig om met een beeld van deze krachtige metafoor, een warme boodschap aan een kind mee te geven.

Over de schrijfster

Het boek is ontstaan vanuit een persoonlijke ervaring van de schrijfster. Zij verloor haar zoontje na 37 weken zwangerschap. Toen Anne zich ging verdiepen in rouw vond ze in de schaduw-metafoor veel herkenning ten aanzien van haar eigen proces en dat van haar man en kinderen. Ook in haar werk als GZ-psycholoog heeft Anne veel te maken met jongeren die verlies meemaken. Ze merkte dat de schaduw-metafoor ruimte geeft aan gemis en gevoelens. De boodschap die schrijfster Anne en illustrator Corine, middels dit boek willen geven meegeven aan kinderen is dat het heel normaal is dat je soms wordt overvallen door verdriet. Ook als dit vele jaren na het verlies gebeurt. Tevens willen ze troost bieden aan de lezer door mee te geven dat hun overleden broertje of zusje altijd met hen verbonden is.

Bespreken en doen

Achterin het boek vind je een verdiepende uitleg over de schaduw-metafoor en kun je meer lezen over het ontstaan van het boek. Daarna geeft de leeswijzer je praktische handvatten om met kinderen het verhaal te bespreken. Er zijn bespreekopdrachten en doe-opdrachten. Deze dragen bij aan het opbouwen van veerkracht en zitten vol erkenning en herkenning. Uiteraard kun je als voorlezer een keuze maken wat het meest passend is. En wanneer je het boek in de klas voorleest, kun je ervoor kiezen om deze opdrachten wellicht in een kleine groep of individueel aan bod te laten komen. Door een kind te volgen in zijn of haar rouwbehoeften merk je waarschijnlijk snel wat het meest passend is.

Aanwinst

Dit boek is een aanwinst voor de verzameling boeken rondom rouw en verlies. Een unieke invalshoek, breed in te zetten en met een krachtige metafoor die je kunt toevoegen aan het collectieve geheugen van de klas. Vol erkenning voor kinderen die een broertje of zusje moeten missen. In veel klassen zit een kind dat misschien niet direct gezien wordt met dit gemis en het verdriet dat kan overvallen op onverwachte momenten. Dit boek kan heel goed voorgelezen worden aan de hele klas, waarbij je mooi kunt volgen hoe kinderen die een dierbare missen reageren op het verhaal. Dit boek kan een aanhaakmoment zijn voor kinderen om te delen over hun eigen ervaringen. En ook zonder dat kinderen vertellen in de grote groep, kan dit verhaal voor zoveel erkenning zorgen en haken kinderen in gedachten aan met hun eigen ervaring. Dit verhaal is een prachtige starter voor Gouden levenslessen in de klas!

Tips voor in de klas

Zoals ik eerder beschreef, vind je achterin het boek een uitgebreide leeswijzer met bespreek- en doe-opdrachten. Deze opdrachten kunnen fijne handvatten zijn voor in de klas. Ik denk nog aan een aantal aanvullende tips.

• Herinner-plek. Het kan fijn en ondersteunend zijn om het boek een tijdje op een herinner-plek in de klas te zetten. Het boek is zichtbaar en zo ervaren kinderen dat het echt een onderdeel is van de klas. Voeg hier eventueel een doe-element aan toe. Wanneer er zich in de klas een acute situatie voordoet, bijvoorbeeld omdat van een kind uit de klas een broertje of zusje is overleden, zouden kinderen troostberichtjes kunnen schrijven in het Rouwpaspoort. Of er liggen losse briefjes (sluit deze eventueel mooi aan bij de basiskleuren van het boek) waar ze herinneringen/wensen/troostberichtjes op kunnen schrijven.
• School en thuis. Je kunt besluiten om het boek mee te geven aan een kind om ook thuis te lezen. Dit is natuurlijk afhankelijk van het soort contact dat je hebt met de ouder(s) of verzorger(s). Wanneer dit passend is en je voelt als leerkracht aan dat het van meerwaarde kan zijn, geeft het de impliciete boodschap aan een kind dat school en thuis geen aparte werelden zijn en dat het gemis en verdriet er op beide plekken mogen zijn.

Tips bij het Rouwpaspoort  

Net als in dit verhaal is een belangrijke boodschap van het Rouwpaspoort dat gemis en verdriet voor altijd een onderdeel zijn van jouw levensverhaal. Je neemt het je hele leven mee. En dus ook je hele schoolleven. De schaduw-metafoor kan een mooie plek krijgen in het Rouwpaspoort. Ik zet hieronder een aantal ideeën uiteen.

• Schaduw foto. Maak een foto van het kind met een schaduw. Plak deze in het Rouwpaspoort bij het element ‘Ik denk aan je. Schrijf erbij de uitleg van de schaduw-metafoor.
• Boek-foto. Soms kan een verhaal zoveel verdieping en erkenning geven, dat het voorlezen een ankermoment kan zijn voor een kind.  Maak een foto van het boek en schrijf de datum van voorlezen erbij. Ook kan het fijn zijn dat de voorlezer er een kleine boodschap bij schrijft. Dit kan perfect in het element ‘Ik denk aan je’.
• Troost-berichtjes. Wanneer een kind na het voorlezen een stukje ervaring deelt met de klas, kan het zijn dat klasgenoten iets willen doen voor het kind. Dit kan, in samenspraak met de eigenaar van het Rouwpaspoort, een moment zijn om de klasgenoten troosterberichtjes te laten schrijven in het Rouwpaspoort. Kinderen houden van doen, en dit geeft hen de mogelijkheid.
• Wensen. Wanneer je als leerkracht aan het einde van het schooljaar een wens voor het kind opschrijft bij het element ‘wensen’. Kun je terugverwijzen naar de schaduw-metafoor. Begin bijvoorbeeld als volgt: ‘Als ik terugdenk aan het afgelopen schooljaar, dan herinner ik me speciaal dat we het boek ‘Schaduwvrienden’ lazen.