Regelmatig verwijs ik ernaar: een schooljaar afsluiten met vooruitkijken naar een nieuwe frisse start betekent niet dat verdrietige en ingrijpende gebeurtenissen ‘klaar’ zijn of afgevinkt kunnen worden. Levenslijnen lopen door de markeringen van schooljaren heen. Een nieuw leerjaar dat start na een zomervakantie, laat echt niet alle kinderen met een schone lei beginnen. Het is heel belangrijk dat we er ons bewust van zijn dat je een verlies niet in één schooljaar overleeft. En hoe waardevol kan het zijn om kinderen in relatie met de vertrouwde leerkracht(en) van nu de kans te geven om duidelijk te maken wat ze belangrijk vinden dat de volgende leerkracht weet. Dat is waardevolle aandacht voor doorlopende levenslijnen.

Een verlies overleef je niet in één schooljaar.

Weten

Er zijn gebeurtenissen en ervaringen die voor altijd met een kind meereizen. Soms meer op de voorgrond en in andere periodes juist meer stil aanwezig. Maar wel altijd daar als een onderdeel van het levensverhaal van een kind. En daarom voor jou als leerkracht goed om van te weten. En het is van grote waarde als de grote levensgebeurtenissen in de levens van kinderen, door het hele team gedragen worden.

Werkvorm

De werkvorm ‘Ik zou willen dat mijn leerkracht wist’ vind ik een krachtige vorm om kinderen de boodschap te geven dat ze altijd mogen delen waar ze over nadenken of waar ze zich zorgen over maken. Deze werkvorm kan bijdragen aan erkenning, gezien worden, je verhaal kunnen vertellen en bouwen aan sterke relaties in de klas. Kortgezegd kan deze werkvorm een bijdrage leveren aan glinsterende gouden tranen.  

Levensgebeurtenissen

Kyle Schwartz bedacht deze werkvorm en schreef er een inspirerend boek over. Haar opzet heb ik vertaald naar het Nederlands. Ze geeft onder andere aan dat het van waarde kan zijn om deze werkvorm te herhalen: op deze manier groeit de herkenbaarheid en vertrouwdheid rondom het delen van belangrijke levensgebeurtenissen. En op deze manier ervaren kinderen dat er ook op school een plek is om gedurende je hele schoolleven jouw verhaal te vertellen.

Warme overdracht

Ik bedacht me dat wanneer we kinderen de ruimte geven om na te laten denken over wat ze belangrijk vinden om alvast te vertellen aan hun volgende leerkracht, dit doorgaande levenslijnen door de hele school heen benadrukt. Een verdieping van de warme overdracht door een bijdrage van de kinderen zelf. De relatie die dit jaar is opgebouwd in de veilige klas kan mooi ingezet worden om kinderen aan het einde van het jaar met jou te laten delen wat ze graag willen dat de volgende leerkracht weet.

Volgende leerkracht

Zo kun je het ook introduceren bij de kinderen. ‘Volgend schooljaar krijgen jullie een nieuwe juf/meester en we spreken altijd met elkaar over de klas en geven de nieuwe juf/meester belangrijke informatie. Misschien is er iets waarvan je heel graag wil dat de nieuwe juf/meester dit alvast weet. Dat kun je op het briefje schrijven of tekenen. Ook kan je aangeven of je het prettig vindt om hier met de nieuwe juf of meester een gesprekje over te hebben. ´

‘Er zijn veel dingen die leren beïnvloeden. En ook jullie volgende leerkracht wil weten hoe jullie leven er buiten school uit ziet’

Leren en leven

Het is mooi om je te beseffen dat de overdracht over het leven én leren van kinderen gaat. Dit kun je eventueel ook vertellen aan de kinderen, wanneer je uitlegt waarom je ruimte geeft aan deze werkvorm. En als je je beseft dat leven, leren is, dan kun je aanvullen dat het uiteindelijk allemaal met elkaar te maken heeft. Dat het leven één groot leerproces is. En de warme overdracht gaat over het hele leven.

Aan de slag

1. Vertel het doel van deze activiteit. ‘Er zijn veel dingen die leren beïnvloeden. En ook jullie volgende leerkracht wil de belangrijke dingen van jouw leven weten.’
2. Wees een voorbeeld. Je kunt hier bijvoorbeeld benoemen waarvan jij vindt dat het belangrijk is wat de kinderen in jouw nieuwe klas van je weten. Ik zou willen dat de kinderen van mijn nieuwe klas weten dat…. Ook kun je hier een voorbeeld geven van informatie over de hele groep die belangrijk is om door te geven aan de volgende leerkracht. Denk hierbij aan iets positiefs. Benoem een kracht van de groep. Of iets wat de klas heeft meegemaakt met elkaar. Maak eventueel een voorbeeld van het blad (zie bijlage) met eigenschappen en krachten van de hele klas.
3. Wees duidelijk over de mogelijkheden. Het eigenaarschap van wat gedeeld wordt, ligt bij de kinderen. De vraag: wat zou je willen dat de volgende leerkracht over jouw weet, kan op verschillende niveaus beantwoord worden. Vertel de kinderen dat het oké is om een grappig, serieus, vrolijk of verdrietig antwoord op te schrijven. Niets opschrijven behoort ook tot de opties. Bovendien geeft het blad met wolken, mogelijkheid tot meerdere antwoorden.
4. Zoveel briefjes als je wilt. Vertel de kinderen dat ze zoveel briefjes mogen schrijven zoals ze willen.
5. Jonge kinderen kunnen tekenen wat ze willen zeggen. Eventueel kun jij erbij schrijven wat ze getekend hebben, zoals leerkrachten van jonge kinderen wel gewend zijn om te doen. Ik heb Kyle, de bedenker van deze werkvorm gesproken. Zij gaf aan dat er inderdaad leerkrachten zijn van jonge kinderen die de werkvorm op deze manier uitvoeren.
6. Wees je als leerkracht bewust van het feit dat er een antwoord kan komen dat actie vereist. Je kunt kinderen niet beloven dat het tussen hen en jou blijft. Of dat het binnen de muren van de klas blijft. Wanneer leerlingen zich er zorgen over maken kun je zeggen dat je het briefje privé houdt maar dat je ook doet wat je moet doen om de veiligheid van de leerlingen te waarborgen. Benoem hierbij naar kinderen eventueel de aanwezigheid van een vertrouwenspersoon op school.
7. Vertel dat jij als leerkracht er bent om hen te helpen leren en dat het soms ook nodig is om kinderen te helpen met situaties buiten school. Benadruk dat jij er als leerkracht altijd bent om mee te praten. Dit kun je niet vaak genoeg zeggen. En dat je als leerkracht wilt weten wat hun passie is en waar ze nieuwsgierig naar zijn, waar ze over dromen en wat hun doelen zijn. En dat jullie dit als schoolteam met alle leerkrachten en onderwijsprofessionals heel belangrijk vinden.
8. Zorg eventueel voor een waardevolle of creatieve herhaling van deze activiteit later in het nieuwe schooljaar. Je zou kunnen denken aan: #ik wou dat de koning wist of #ik wou dat de directeur wist. Een ander idee is om een brievenbus in de klas te zetten die leerlingen het hele schooljaar de gelegenheid geeft om iets te delen met de leerkracht.

De bijlage die je hieronder kunt downloaden, geeft kinderen de mogelijkheid om in de wolkjes op te schrijven wat zij belangrijk vinden. Je vindt in de bijlage twee versies, want ook kan het zijn dat je deze werkvorm klaarlegt voor jouw nieuwe groep of altijd de briefjes achter de hand wilt hebben.

Toen ik pasgeleden een studiemiddag gaf op een school, nam ik uiteraard een ruime boekenselectie mee. Zelf vind ik er veel inspiratie in en ik gun het ook andere leerkrachten om onder andere in (kinder-)boeken richting en inspiratie te vinden om rouw en verlies te integreren in het onderwijs. Dit boek trok de aandacht. Ik snap het. Want wanneer je alleen al de voorkant ziet, wordt je het boek bijna ingetrokken. Het komt door het pakkende beeld van een meisje met een zware rots. Je wilt verder lezen, en vooral ook zien, hoe die rots een plek krijgt in het leven van het meisje. En wat dit betekent voor het meisje maar vooral ook voor jouw eigen leven.

Rotsen

Rotsen in allerlei soorten en maten. Wanneer je het boek openslaat, zie je deze rotsen die allemaal verschillend van vorm zijn. Wel zijn het overduidelijk zware stenen die ruimte innemen. En met kinderen inzoomen op deze illustraties voor het voorlezen, kan de metafoor die het boek geeft extra betekenis geven. Rotsen in allerlei soorten en maten. Wat zouden de rots betekenen in het leven van het meisje?

Onverwachts

Duidelijk is dat het meisje de rots die bij haar bezorgd wordt, niet zelf besteld heeft. Wel is het echt voor haar. Dit wordt benadrukt door haar naam die in de papieren van de bestelling staat.  De illustraties laten duidelijk de worsteling met het rotsblok zien. Er zit veel beweging in de illustraties die in grijstinten krachtig de tekst ondersteunen. Van het rotsblok af willen komen, werkt averechts. Dan komt het rotsblok vast te zitten.

Metafoor ontdekken

Hoe het meisje met het rotsblok probeert te leven, lijkt ons stap voor stap mee te nemen langs allerlei elementen die in een rouwproces voor kunnen komen. Terug naar het leven van voor de bezorging van het rotsblok zou het meisje het allerliefste willen. Er worden allerlei gedachten, gevoelens, wensen en ook reacties van mensen in de omgeving beschreven die voor herkenning kunnen zorgen wanneer kinderen (en volwassenen) persoonlijk verlies meemaken.

‘Ze wilde gewoon naar binnen, naar haar brooddeeg en het leven dat ze had voor de bel ging.‘

In de put

Een ravijn waar mensen spullen achterlaten waar ze vanaf willen. Dit lijkt het meisje een goed idee. Het is zo krachtig en metaforisch hoe de schrijfster in woord benadrukt hoe het soms kan voelen. Daar zit het meisje na een zwevende val, in de diepte van het ravijn. Kinderen vragen haar of ze dood is. Daarop antwoordt ze: ‘Volgens mij niet.’ Dan vragen de kinderen: ‘Zit je in de put?’. Een mooi haakje om met kinderen en jongeren te spreken over in de put zitten en of ze dit gevoel herkennen.

‘Zit je in de put?’

‘Ja,’ zei ze. ‘Dat wel.’

Ketting

Samen met een ketting van kinderen lukt kan het meisje uit de diepte te klimmen. Hier wordt benadrukt hoe belangrijk en steunend mensen in de omgeving kunnen zijn. Mooi om met kinderen na te denken over hun ketting van mensen kunnen helpen om uit de diepte van de put te komen.

Rots-rugzak

Het meisje ontdekt dat er heel veel mensen rotsen met zich meedragen. Eenieder op zijn eigen manier. Na een tip draagt ze de rots als een rugzak met zich mee. Ze heeft haar handen vrij en kan weer meer zien dan alleen het rotsblok. De illustratie van het meisje met de rots-rugzak laat in beeld de symbolische bagage die we met ons meedragen mooi zien. Bovendien past dit beeld treffend bij de rugzak-metafoor die veel gebruikt wordt wanneer we het hebben over het meedragen van levens-veranderende gebeurtenissen.

Thuis

Het meisje ziet uiteindelijk een huis dat op haar huis lijkt. En het is ook haar huis. Het lukt haar om het rotsblok door de deuropening te krijgen: net aan. Het deeg stond er zelfs nog. Samen met kinderen kun je erover nadenken wat dit betekent. Wat zegt dit over de tijd dat het meisje met haar rotsblok op weg was. Ook het eindbeeld kan centraal staan in een gesprek.

Symbool-denken

Er zijn zoveel zinnen met een diepere betekenis die ik hier neer zou willen zetten. Maar ik zou je vooral willen uitnodigen om zelf op zoek te gaan naar jouw mooiste zinnen in het boek. Zowel in de woorden en zinnen als in de illustraties kan de lezer eigen herkenningspunten vinden. Ook de kinderen in jouw klas dragen symbolische rotsen met zich mee. Het eindbeeld kun je centraal zetten en stil staan bij het gevoel van het meisje. Ook nadenken over de vraag: ‘Hoe is het voor het meisje om de rots achter zich te hebben?’ kan mooie connecties leggen met meer leren over rouw en verdriet.

Verdriet

Dit boek is prachtig voor kinderen, jongeren en volwassenen. Ik geef zelf graag een erkennend boek-cadeau aan iemand die persoonlijk verlies meemaakt en daar is dit een geweldig boek voor. Dit boek biedt een brede invalshoek ten aanzien van ingrijpende gebeurtenissen. Er wordt niet benoemd wat er is gebeurd: waarom de rots bij het meisje bezorgd is. Daardoor kan dit boek voor veel kinderen in een aanhaakmoment voorzien. En voor alle mensen die houden van boeken die verdriet bespreekbaar maken en in beeld brengen: dit boek mag niet in je collectie ontbreken!

Tips voor in de klas

• Jouw eigen rots. Je kunt kinderen een eigen rots laten beschrijven. Of een eigen rots-vorm laten knippen uit papier. Willen ze met elkaar delen wat zij met zich meedragen. Maak er eventueel een groepswerk van en bespreek met elkaar welke ervaringen als een rots kunnen voelen.
• Ritueel. Dit verhaal kan heel mooi worden voorgelezen als onderdeel van een ritueel. Geef de kinderen als versterker allemaal een kleine kei mee (symbool voor rots). Ze mogen deze bij zich dragen en leren hierdoor dat ook verdrietige gebeurtenissen bij het leven horen.
• Beleef-vragen. Een aantal vragen kunnen dieper ingaan op het verhaal. Ik geef een aantal suggesties:
• Waarom zijn de rotsen op de beginpagina verschillend?
• Wat zou het kunnen betekenen dat de rots zo plotseling bij het meisje wordt bezorgd?
• Wat maakt dat het rotsblok soms zwaarder voelt?
• Hoe is het voor het meisje om te zien dat er meer mensen met een rotsblok zijn?
• Zijn er in de klas ook kinderen met een rotsblok? Eventueel kunnen kinderen hier iets over delen.
• Eindbeeld. Waar denk je aan als je het laatste beeld van dit boek ziet? Maak eventueel een kopie van deze afbeelding en schrijf de antwoorden van de kinderen er in kleur omheen. Dit kan in de klas opgehangen worden.
• Krachtzinnen voor het meisje. Je kunt het verhaal even pauzeren wanneer het meisje in de diepte zit. Welke helpende gedachten zouden het meisje kunnen ondersteunen. Je kunt ook het spel met helpende gedachten hierbij kunnen gebruiken.

Ieder jaar heb ik meerdere keren een begrafenis op het schoolplein van een vlieg, tor of vogeltje. Bovendien komt in menig kringgesprek het gemis van huisdieren ter sprake. Daarbij vormt de dierenwereld een onuitputtelijke bron van informatie. Kinderen willen nog meer weten, onderzoeken en onthouden over de dieren die zij zo interessant vinden. Er is altijd meer te ontdekken. Deze dierenwereld legt in dit boek een mooie verbinding met meer leren over de dood en hoe dit tegelijkertijd juist een onderdeel is van het leven. Ik juich een boek wat volledig gewijd is aan dode dieren dan ook zeer toe. Dit lijkt me een welkome aanvulling voor de schoolbibliotheek. In deze blog zal ik een beschrijving geven van dit boek en een aantal onderwerpen en weetjes uitlichten.

‘Uiteindelijk zijn we allemaal onderdeel van de kringloop van het leven. En de dood.‘

Indeling

Een verscheidenheid aan deelonderwerpen vormt een mooie kapstok om de dood bij dieren te bespreken. En wanneer je langs de verschillende onderwerpen gaat, ontdek je heel veel verschillende dieren: van sommige had ik nog nooit gehoord. Het boek start met het plaatsen van dierendood door te benoemen dat de dood in de dierenwereld heel normaal en natuurlijk is. Immers, elk dier is voedsel voor een ander. Uitleg over het ecosysteem benadrukt dit.

Deelonderwerpen

Roof- en prooidieren, kannibalisme, verdediging, transformatie, oplichters, opoffering, emoties, uitsterving, onnatuurlijke dood, na de dood en de dodelijkste dieren voor mensen: dit zijn een aantal deelonderwerpen die aan bod komen. En per hoofdstuk is er zoveel nieuws te ontdekken in woord en beeld. De illustraties zijn realistisch en eerlijk en laten bijvoorbeeld zien hoe aaseters te werk gaan.

Leven na de dood

Leven na de dood wordt behandeld in het hoofdstuk over transformatie. Daar leren we dat er twee soort transformaties zijn: een onvolledige en volledige. Van een onvolledige transformatie is sprake als er iets bij komt of iets afgaat van het lichaam. Denk bijvoorbeeld aan kikkervisjes die longen krijgen in plaats van kieuwen omdat ze op het land moeten kunnen overleven. Bij de vlinder, in het boek de meesterillusionist genoemd, is er sprake van een volledige transformatie. Elk jaar weer een welkom onderwerp in mijn kleuterklas. Want hoe zit dit nu precies? De illustratie die hoort bij dit onderwerp is mooi ook in de onderbouw te laten zien.

Emoties

Dit onderdeel van het boek is interessant voor alle kinderen maar kan ook zeker een verbindend element zijn voor kinderen die zelf persoonlijk verlies meemaken. Niet voor niets vertrekken veel boeken over afscheid, rouw en verlies vanuit de dierenwereld. Vaak gaat het dan om een fantasieverhaal waarin dieren verlies meemaken. Er zijn dan herkenbare elementen toegevoegd, waardoor vanuit een veilige verbinding een connectie kan worden gemaakt met de eigen ervaringen. In dit hoofdstuk wordt rouw benoemd en leren we dat dieren in de echte dierenwereld een aantal emoties laten zien in hun gedrag. Zo leren we dat olifanten waken bij hun overleden familielid en walvissen zorgzaam zijn voor hun jongen over de grenzen van leven en dood heen. Zo vormen deze voorbeelden van dierenverdriet een bijzonder stukje educatie om rouw  bespreekbaar te maken.

‘Wilde olifanten staan vaak stil bij hun overleden familielid, komen regelmatig nog terug naar het dode dier en lijken erover te waken.‘

Eerlijk

Ook de invloed van de mens op het leven en welzijn van dieren komt aan bod. Denk aan de plastic soep, de vleesindustrie en de intensieve visserij. Onderwerpen die ook zeker te maken hebben met het leven en de dood van dieren. Met oudere kinderen kun je hier al interessante gesprekken over voeren. Ook kan ik me voorstellen dat je dit boek erbij pakt, wanneer het bijvoorbeeld in het Jeugdjournaal gaat over één van deze items.

Na de dood

Hier wordt beschreven dat mensen houden van kijken naar dieren. Ook als ze dood zijn. Er zijn verschillende manieren om dieren te conserveren. Ook wordt het opzetten van dieren, taxidermie, uiteengezet. Zo leren we dat mensen die al sinds de achttiende eeuw doen.  Ook mensen die heel erg van hun huisdieren houden, kunnen hun geliefde dier laten opzetten. Zo staat het voorbeeld van buldog Bommel van de familie Meiland hierbij afgebeeld. Sommige kinderen zullen dit misschien herkennen uit de televisieserie.

Leren over de dood

Stern Nijland is het gelukt om in dit boek eerlijke informatie over de dood bij dieren en ontelbaar veel weetjes te combineren tot een interessant naslagwerk: voor kinderen én volwassenen. Praten en leren over de dood bij dieren vanuit allerlei invalshoeken draagt bij aan het meer integreren van dit onderwerp in het alledaagse schoolleven.

Tips voor in de klas

• Verdieping. Ik kan me voorstellen dat je dit boek er regelmatig bij pakt (handig dus als het in jouw boekenkast staat) om een onderwerp wat aan bod komt, te verdiepen of meer duidelijk te maken.
• Weetjes-ontdekkingen. De fascinatie voor de dierenwereld kan voor een kind een ware ontdekkingstocht zijn. De invalshoeken van dit boeken kunnen een mooie kapstok zijn voor nieuwe weetjes-ontdekkingen. Laat kinderen de tien meest interessante weetjes op een weetjesblad schrijven.
• Starter. Wil je rouw en verdriet bespreekbaar maken? Gebruik dan bijvoorbeeld ‘olifanten emoties’ of ‘walvissenverdriet’ als starter voor een gesprek over rouw.

Kinderen haakjes geven om iets te vertellen over hun eigen leven: aanhaakmomenten creëren. Dit het liefst meerdere malen per schooljaar: als een soort rode draad die door het hele schoolleven heen loopt. Als leerkracht kun je letterlijk zeggen dat ze altijd bij je kunnen komen om iets te vertellen. Zeker belangrijk en goed. Tegelijkertijd is het mooi en waardevol als we deze boodschap in meerdere dimensies meegeven. Bijvoorbeeld door een verhaal waarin we meeleven met de dieren. Dit schept een warme en veilige omgeving voor kinderen om te vertellen over eigen ervaringen en ingrijpende levensgebeurtenissen. En daar draagt dit boek aan bij!

Het verhaal

In dit verhaal maken we kennis met Doris en het leven in de omgeving van het bos: boven en onder de grond. Op de kleurrijke illustraties is van alles te ontdekken. Samen met de andere dieren speelt Doris graag een potje dennenbal. Tijdens het voorlezen merkte ik dat juist dit al een mooie eerste link is met het alledaagse leven van veel kinderen: een potje voetbal op het schoolplein of op de voetbalclub. Zo zorgt dit verhaal voor een veilige afstand met tegelijkertijd een sterke transfer naar het eigen leven.

Gevoelens

Doris laat de kinderen meeleven met het gevoel van soms niets meer kunnen doen. Boos zijn op jezelf omdat je niet kunt vertellen waar je mee zit. Of herinnerd worden aan iets naars. Iets waar je eigenlijk niet meer aan wilt denken. Eigenlijk wil Doris heel hard wegrennen, maar het lijkt of zijn pootjes vastgeplakt zitten. De koppeling van gedachten, gevoel en lichaam is zo waardevol. Om meer over te leren en om te weten dat dit er ook bij kan horen. De illustraties benadrukken op krachtige wijze de gevoelens van Doris. Dit geeft je de mogelijkheid om aan de hand van de beelden tijdens het voorlezen van het verhaal, of nadien, hierop in te zoomen.

Gerichte vraag

‘Heb je soms iets naars meegemaakt?’ In het verhaal wordt deze vraag gesteld door een grote vogel. Het mooie is dat deze vraag het contact met Doris open legt. Woorden die eerst verstopt lijken maar dan steeds meer tot uiting komen. In het verhaal wordt dit gekoppeld aan een gevoel van opluchting. Het lampje in de illustratie benadrukt het lichter worden.

‘Heb je soms iets naar meegemaakt?’

Alleen?

‘Je moet het zelf doen, maar je hoeft het niet alleen te doen.’

Bovenstaande zin is een veelgebruikte uitspraak als het gaat om rouw, verlies en trauma. En dit boek geeft door middel van dit verhaal, deze belangrijke boodschap mee. De dieren gaan met Doris mee wanneer hij de dennenbal uit de donkere tunnel wil pakken. Mooi om tijdens het lezen met de kinderen te benadrukken dat Doris niet alleen is, al kan het wel zo voelen soms.

Veilige verbinding

Dit boek zorgt in de handen van ouders, leerkrachten, begeleiders, vertrouwenspersonen en andere ondersteunende mensen voor een veilige verbinding om kinderen te laten vertellen over iets dat ze hebben meegemaakt. De laatste vraag van het boek legt het contact open om kinderen kunnen met allerlei persoonlijke ervaringen te laten aanhaken. Het verhaal sluit af met een mooi beeld van de dieren samen, in het stralende licht van de lantaarn die de grote vogel vastheeft. Een beeld om soms even terug te pakken. Dat wij als volwassenen in de levens van kinderen als de grote vogel mogen zijn die kinderen in het licht zet met hun hele verhaal!

‘En jij? Wil jij iets vertellen?’

Tips voor in de klas

De makers van dit boek hebben een mooie handreiking geschreven die je kunt raadplegen wanneer je dit boek wil voorlezen. Deze kun je vinden op de website www.ikwiljeietsvertellen.nl Ook dacht ik nog aan de volgende tips voor op school.

• Lezen in de grote groep. Heel goed om voor te lezen aan de grote groep. Mooi om dan al een beetje te observeren wat er gebeurt bij de kinderen. En werk je met een gouden-tranen-brainstorm? Dan weet je al wie je extra in de gaten hebt tijdens het voorlezen.
• Vaste waarde. Dit boek kan een vaste waarde worden in de groep bijvoorbeeld omdat het door het schooljaar heen meerdere keren naar voren komt. Herhaling in grote of kleine kring kan deze vaste waarde zijn. Bovendien kun je het boek op een vaste plek neerleggen waardoor kinderen het zelfstandig kunnen pakken als ze er behoefte aan hebben. Spreek bijvoorbeeld met de kinderen af dat ze het boek aan jou kunnen geven als ze behoefte hebben aan een momentje om iets rustig te kunnen vertellen.
• Ik wil je iets vertellen – briefjes. Zorg voor een communicatie-pot of doos waar kinderen speciale briefjes in kunnen doen. Eventueel zorg je voor herkenbaarheid met een plaatje van Doris op de briefjes. Maak eventueel de grote vogel op de pot/doos waar kinderen de briefjes in kunnen doen. Zo zorg je voor een verlengde werkvorm die het hele schooljaar door kan werken. Denk hierbij ook aan de werkvorm #ikzouwillendatmijnleerkrachtwist.
• Afbeelding centraal. Ik kan me voorstellen dat je aan de hand van een specifieke afbeelding dieper met een kind of groep kinderen in gesprek komt.
• Berichtjes voor Doris. De kinderen kunnen lieve berichtjes aan Doris schrijven na afloop van het verhaal. En deze berichtjes zijn dan soms ook berichtjes voor zichzelf. Maak eventueel een groepswerk van de verschillende berichtjes. Wanneer je met jongere kinderen werkt kunnen dit ook tekeningen zijn.
• Luisterleerkracht. Zelf ben ik vertrouwenspersoon op school, ook voor kinderen. Volgend jaar maakt dit boek deel uit van mijn introductierondje in de klassen. Ook kunnen leerkrachten dit boek voorlezen en benoemen dat er ook een andere plek is op school om iets te vertellen. Een mooi onderdeel van met een team zorgdragen voor alle kinderen en de ingrijpende gebeurtenissen die ze met zich meedragen.

Dit prachtige prentenboek laat in beeld en woord een diepe indruk achter. Een verhaal waar je nog even over nadenkt en een diepere betekenis in vindt. Iedere keer weer. Het verhaal van Stilla de Sterrenmaker zet de verbeelding aan en benadrukt de verbinding met dierbaren die overleden zijn. Bovendien kan eenieder een diepere boodschap uit dit boek halen. Zeker een prachtige opdracht voor oudere kinderen om over na te denken. In dit boek wordt sterrensymboliek op een krachtige en verbindende wijze neergezet.

We maken kennis met Stilla de Sterrenmaker die boven op de berg woont. Zij helpt om herinneringen een plek te geven. Dat weet iedereen, vertelt het verhaal. Mooi om met kinderen na te denken over de naam van Stilla. Zouden ze kunnen bedenken waarom ze zo heet?  Wanneer je het vermoeden hebt dat kinderen in een ontwikkelingsfase zitten die vraagt om duiding over Stilla en haar beroep, bijvoorbeeld wanneer ze thuis hebben gehoord over dat je een ster wordt als je dood gaat, plaats Stilla de Sterrenmaker dan in het perspectief van een mooi verhaal en benadruk de waarde van ‘denken aan lieve mensen’.

Dozen met herinneringen

Verschillende mensen komen een doos met herinneringen naar boven brengen. Op de doos staat een naam. En hoewel Stilla het gesprek met de mensen aan probeert te gaan, lukt het niet om herinneringen te delen. De lichaamstaal van de mensen en de emoties op de gezichten kunnen een mooie starter zijn voor een gesprek over hoe het zou kunnen komen dat de mensen zonder iets te zeggen weer weg gaan. Is er misschien geen ruimte voor woorden? Herkennen kinderen dit: bijvoorbeeld wanneer ze zelf verdrietig zijn?

Lichtjes

Vol zorgvuldigheid en met aandacht pakt Stilla alle dozen uit. Ze vindt in iedere doos wel een lichtje. Ze wrijft deze op en brengt het lichtje naar boven: elke nacht weer. Deze mooie symboliek is hartverwarmend en kan aangevuld en verrijkt worden met de eigen betekenis die gegeven wordt aan de dood: vanuit religie, cultuur of familieverhalen.

Symboliek

Je hebt met dit boek echt iets in handen: in symboliek en in formaat. Ik houd ervan als een boek ook echt aanwezig is en mooi zichtbaar is voor de kinderen in de kring. Dit boek is vormgegeven in een perfecte formaat om kinderen mee te nemen in de beeldenwereld van dit boek.  De illustraties zijn zo sfeervol en vol prachtige kleuren. Echt een verrijking voor het verhaal van Stilla. Evenals de verhaallijn van Filo. Dit onderdeel van het leven van Stilla kan voor kinderen een mooi aanhaakmoment te zijn om zelf ook iets te delen over een dier waar ze veel van houden of van hebben gehouden.

Diepere betekenis

Het is prachtig om met kinderen na te denken over de dieperliggende boodschap van dit verhaal. Welke wijze Gouden Levensles haal je eruit? Wanneer je dit verhaal aan jongere kinderen voorleest kun je uiteraard zelf een betekenis delen. Ik denk dat Stilla de Sterrenmaker ons leert dat we altijd stil mogen staan bij de mensen die we missen. Dat we met rust en aandacht herinneringen kunnen delen en dat iemand voor altijd bij ons hoort. Ook al is die persoon niet meer hier. En zo kan eenieder die dit boek leest een nachtlampje vinden dat gouden tranen laat glinsteren in het donker.

Tips voor in de klas

• Als ik naar de sterren kijk denk ik aan….. Laat kinderen die dit willen deze zin uitspreken en aanvullen. Dit kan een onderdeel zijn van een ritueel.
• Doos met herinneringen. Welke herinnerdingen zou jij in een herinneringendoos willen stoppen?
• Afscheid. Stilla vertelt aan Filo over de mensen die ze ontmoette en die afscheid namen van een dierbare. Van wie of wat heb jij al eens afscheid moeten nemen?

Een verhaal over verlies én verder leven. Prachtig bekrachtigd door kleurgebruik en open zinnen die ruimte laten voor eigen overdenkingen. Een verhaal dat afscheid nemen en het verder leven met gemis, centraal stelt. Emoties worden verbeeld door lichaamstaal, kleur en weersomstandigheden.  Soms lijken woorden er niet te zijn of zijn ze op. Een mooie levensles voor kinderen: zij zullen wellicht herkennen dat er soms even geen woorden zijn.  Én dat je altijd nog woorden mag zeggen tegen diegene die je mist als je de woorden wel kunt vinden.

Ik wil je iets zeggen‘

Stilleven van waardevolle spullen

Het lijkt alsof oma er niet meer is. Ze is oud en moe. En het kleine vosje zou zoveel willen zeggen, maar krijgt niets gezegd. Geen woord. De herkenbare spullen van oma staan prachtig geïllustreerd op de volgende bladzijde. Deze spullen laten ook de lezer zich meer verbinden met oma. Dan hoort vosje dat oma er niet meer is. Laat de kinderen reageren met wat ze denken. Wat is er met oma gebeurd? Ook kun je als voorlezer aanvullen met concrete taal en vertellen dat je denkt dat oma dood is gegaan.

‘Ik kreeg niets gezegd.

Geen woord.‘

Onvergetelijke herinneringen

Dan komt er meer licht en kleur in de illustraties. En zo reis je als lezer met vosje mee naar vroeger. Je ziet de mooie dingen ze samen beleefd hebben.  Het plezier straalt van de zachte tekeningen af. Tijdens of na het voorlezen van dit prentenboek kan het heel mooi zijn om samen met de kinderen in jouw klas te herinneren. Welke herinneringen komen er bij hun naar boven?

‘Ik denk terug aan vroeger.

Hoeveel plezier we maakten. ‘ 

Zoektocht 

Dit verhaal verbeeldt een zoektocht naar woorden. Soms zijn woorden er even niet. En soms zijn ze juist dichterbij dan je denkt. Het gaat niet om groots en meeslepend, het gaat om de kracht van voelen en altijd nog mogen zeggen wat je wilt. Dat is waar voor mij de kracht van dit boek zit. Kinderen opvoeden met de  Gouden levensles dat een band altijd blijft bestaan: over de grenzen van leven en dood heen. En ja, dan kun je ook altijd nog woorden hebben voor iemand die overleden is. De kleine vos schrijft alsnog een brief met een mooie korte zin die begint met ik. Want je mag altijd nog zeggen, wat je nog wilde zeggen. In jouw eigen woorden.

‘Ik zie je graag’

Tips voor in de klas

• Waardevolle spullen. In het verhaal zien we een aantal spullen die heel erg bij oma passen. Denk aan iemand die je lief vindt, welke spullen passen echt bij die persoon?  Teken deze spullen op een wit a4. Dit kunnen ook spullen zijn van iemand die is overleden.
• Laatste afbeelding. De laatste afbeelding van dit boek, is zonder woorden. Zet dit beeld centraal en laat kinderen er zelf één of twee zinnen bij bedenken. Wat zou een passende tekst zijn bij dit beeld?
• Wat ik je nog wilde zeggen. Het is de titel van het boek. Is er iets wat kinderen nog aan iemand willen zeggen? Hebben er kinderen in de klas een Rouwpaspoort, dan kunnen deze woorden bij de ‘Ik denk aan je’ pagina’s weergeven. Laat de kinderen de zinnen die ze nog willen zeggen beginnen met ík’.
• Herinneren. Het verhaal kan een prachtige starter zijn voor samen herinneren. Ruimte voor dierbare en avontuurlijke herinneringen van kinderen.

De titel van dit boek sprak me enorm aan. Lieve woorden, die zijn ook zo belangrijk wanneer je iemand moet missen. In rituelen spreek ik vaak van symbooltaal: woorden en zinnen met een diepere betekenis en van speciale waarde voor de persoon die ze koestert, bewaart, hardop uitspreekt en herinnert. Zo vaak als je wil. En dit boek laat zien dat je deze woorden met de krachtige symboliek van het Lieve Woorden Doosje, kunt bewaren in je hart. Deze symboliek wil je als leerkracht tot je beschikking hebben. En daarom een uitgebreide beschrijving van dit prachtige boek. Met ook woorden van de schrijfster zelf.

Veerkracht

Ik schreef Wendy een mail en ze stuurde me een exemplaar op. In het voorwoord beschrijft Wendy hoe het verhaal is ontstaan. Vanuit een situatie in haar klas die om een symbolische interventie vroeg. Steun voor een kind, een sprankje veerkracht in de vorm van lieve woorden die je altijd bij je wilt houden. Een krachtige ondersteuning voor een kind dat verdriet ervaart. Zij, als bedenker van dit krachtige beeld, kan natuurlijk als de beste uitleggen wat de waarde van het lieve woorden doosje is bij rouw en verlies. Zo zegt Wendy:

‘Het Lieve Woorden Doosje is een fijn verhaal om op een creatieve, symbolische manier te praten en delen over rouw, ook al gaat het boek daar niet uitgesproken over. Het gaat over ‘liefde’, dat liefde er altijd is, in je hart. En je die liefde altijd kunt voelen, als je hand op je hart legt en verdrietig mag zijn… dan komen de ‘lieve woorden en mooie herinneringen’ vanzelf weer terug. Kinderen ontdekken met het verhaal hun eigen ‘doosje in hun hart’, waar ze alles kunnen bewaren waar ze blij van worden… en waar de liefde er altijd is om je te koesteren.

Een van de eerste reacties die ik kreeg op het boek staat zelfs op de achterkant van de omslag en gaat dus over een kind van 5 dat via zijn ‘lieve woorden doosje’ contact heeft met zijn overleden opa. Hij schreef samen met mama briefjes, stopte die in zijn doosje (van hout, zelf mooi gemaakt) en dan ‘krijg ik lieve woordjes terug’. Een hele bijzondere ervaring en zo troostend voor hem!‘

Het verhaal

We maken kennis met Tom: hij weet nog niet dat hij een heel speciaal doosje in zijn hart heeft. De emoties die Tom voelt, spelen direct een belangrijke rol. Hij probeert zijn verdriet te verbergen. Dan ontmoet hij een meisje, Jasja, en zij ziet zijn verdriet. Samen gaan ze op weg naar zijn kasteel. En Jasja heeft lieve woorden voor Tom. Hij wil deze woorden bewaren en daar doet hij erg zijn best voor.

‘Ik wil een doosje!’roept Tom naar de maan.

‘Ik wil een doosje in mijn hart!’

Terugstromen

Elke keer wanneer Tom verdriet voelt, legt hij zijn hand op hart. Zijn hart begint te gloeien en de woorden stromen terug. Ik denk dat kinderen die heel goed kunnen begrijpen. Terugstromen, opnieuw voelen. Een rustmoment dat je kinderen mee kunt geven en waar je op bepaalde momenten in het drukke dagelijkse schoolleven naar kunt refereren en wat je kleine momentjes toe kunt passen. Zo vormt het Lieve Woorden Doosje een krachtig doe-element dat je toevoegt aan het collectieve geheugen van de klas. En de illustratie die die bij dit onderdeel van het verhaal staat, omlijst dit prachtig.

Oneindige voorraad

Tom leert Jasja over het doosje in je hart en vertelt haar dat er altijd genoeg liefde is. Wanneer kinderen verlies meemaken, is het fijn om deze oneindige voorraad van lieve woorden te leren kennen: een soort veilige basis in tijden waarin alles voorgoed verandert. De illustraties ondersteunen op fijne wijze het verhaal over verbinding en veerkracht. De kracht in jezelf vinden en oog hebben voor de ander. Ook spreekt het me aan dat de afbeeldingen zoveel rust uitstralen. Absoluut een meerwaarde wanneer je met een kind of groep kinderen dit boek leest.

Praktisch handvat

Het Lieve woordendoosje vormt een praktisch handvat die je in allerlei situaties kunt toepassen. Tom ervaart het Lieve woorden doosje in het verhaal als een ontdekking. En zo ben ik echt superblij dat ik dit boek heb ontdekt en dat Wendy het me toestuurde. Na het lezen kreeg ik direct zin om met de kinderen in de klas hiermee aan de slag te gaan. Dat staat voor de komende tijd absoluut op de planning. Dit boek verdient het om aanwezig te zijn in elke klas (onder- midden- en bovenbouw), zodat je deze krachtige symboliek altijd tot je beschikking heb. Heel waardevol, want lieve woorden kunnen gouden tranen laten glinsteren!

Tips voor in de klas

Wendy beschrijft zelf aan het einde van haar boek een aantal hele fijne tips. Bekijk deze zeker, want het zijn stuk voor stuk hele fijne tips om in de klas toe te passen. Hieronder geef ik nog een aantal mogelijkheden voor in de klas.

• Lieve woorden in de klas. Kies een iets groter doosje en laat ieder kind hier een versiering op plakken. In een kringgesprek kun je lieve woorden verzamelen. Laat kinderen bijvoorbeeld eerst lieve woorden voor zichzelf opschrijven en daarna voor iemand anders. Dit doosje kan ook een plek krijgen in een schrijfhoek waarna kinderen op basis van eigen keuze en behoefte nog meer lieve woorden verzamelen.
• Herinnerplek. Wanneer je een herinnerplek in de klas hebt, bijvoorbeeld omdat iemand is overleden, kan het boek hier een mooie plek krijgen. Laat een kind een illustratie uit het boek uitkiezen en zet deze open neer. Een mooi versierd doosje en gekleurde briefjes met mooie pennen kunnen hier een plek krijgen. Zodat kinderen op de herinnerplek iets kunnen doen wanneer ze denken aan iemand die ze missen.

Als je een warm en liefdevol verhaal wilt lezen: kies dan zeker dit boekenpareltje! Geschikt voor kinderen vanaf negen jaar. Prikkelend, eigenzinnig en spitsvondig . Het verhaal legt linkjes met onderwerpen die gaan over het hele leven. En misschien vind ik wel de allerbelangrijkste boodschap van dit boek je ook kinderen ten aanzien van deze ´zwaardere onderwerpen´ echt heel serieus kunt nemen. Deze boodschap zit vooral in de gesprekken tussen opa en Sjuul die luchtig en tegelijkertijd filosofisch en diepgaand zijn.

Logeerpartij

Sjuul gaat bij haar opa logeren omdat mama voor oma moet zorgen in Duitsland. Opa is een gelovig man en zingt in het koor van de kerk. De gedetailleerde beschrijving van de kerk spreekt me in het bijzonder aan. Ik herken het uit mijn eigen jeugd. In de gesprekken met opa vormen de tien geboden een terugkerend onderwerp om te onderzoeken. Deze leefregels hangen bij hem boven de trap. Sjuul neemt de tekst in haar op, denkt er over na en koppelt ze aan dat was ze in haar eigen leven meemaakt.

Missen

Er zijn verschillende verhaallijnen die gaan over missen en afscheid nemen. Deze lijnen verbinden elkaar op een bijzondere manier. Opa mist zijn vrouw die onlangs is overleden, het jongetje in de kerk mist zijn vader die overleed door zelfdoding en Sjuul mist haar moeder omdat ze nu niet dichtbij is. Ik vind het geweldig dat deze diverse dimensies van missen elkaar vinden in dit verhaal. Het is allemaal belangrijk en tegelijkertijd zullen de kinderen die dit boek lezen of aan wie dit boek wordt voorgelezen een bepaalde dimensie zeker herkennen. Op deze manier kan het voorlezen van dit boek zorgen voor een aanhaakmoment.

‘Hoe doe je dat, opa? Doorleven als iemand doodgaat van wie je houdt?‘

Opa is lang stil.

Hij denkt na.

‘Ik weet het niet Sjuul, ik doe maar wat,’ zegt hij dan.

De papa van Hugo

Hartverwarmend en eerlijk is het hoofdstuk waarin opa aan Sjuul vertelt hoe de papa van Hugo is overleden. De schrijfster geeft op een prachtige wijze taal aan een onderwerp waarvan we vaak niet weten hoe we dit moeten bespreken, en al helemaal niet met kinderen. Misschien weet je dat er kinderen in jouw klas zitten die hier een ervaring mee hebben. Je kunt hen extra volgen om te kijken hoe zit gedeelte beleven en wat ze mogelijk willen delen.

Bidden

Een ander terugkerend element in dit verhaal is bidden. Ondanks dat Sjuul hier in het begin een beertje onwennig mee is, probeert ze het. Er zit een flinke dosis humor in de gebedjes die Sjuul richt aan ‘Lieve god van opa’.  Het creatieve denken en bidden van Sjuul zal veel kinderen aanspreken.

Sterrensymboliek

Het sluitstuk van het verhaal wordt kracht bij gezet door een prachtig staaltje sterrensymboliek. Zonder invulling en stellingen, met ruimte voor symbolisch denken, troost en aandacht voor afterlife (= wat er na de dood is).  Zo lees ik het liefste over sterren en denken aan mensen die we missen.  Uiteindelijk vormen ook de tien geboden een prachtige afsluiter van dit verhaal. Het zorgde er in ieder geval voor dat ik met een lach dit boek sloot.

‘Wat mij troost geeft zijn de sterren aan de hemel. Ik weet dat ze te maken hebben met planeten en zonnestelsels enzo. Maar ik vind het fijn om voor te stellen dat elke ster een lieve dode is.’

Zonder leeftijdslimiet

Al teruglezend vraag ik me af of ik in woorden uit kan drukken, wat ik zo speciaal vind aan dit boek. Ik denk dat het de combi is van allerlei onderwerpen die langskomen en de werkwoorden die centraal staan in het gedag van opa en Sjuul. Hun houding benadrukt dat je vragen mag stellen, dat je je mag verwonderen, dat je iets nieuws mag proberen en dat je hulp mag vragen. Opa als Sjuul laten ons zien dat je leert voor en over het leven: zonder leeftijdslimiet!

Tips voor in de klas

Via lemniscaat kun je een document downloaden met mooie tips bij dit boek. Zelf dacht onderstaande tips.

• Een elfje schrijven. Sjuul houdt van het schrijven van elfjes. Een mooie manier om terug te kijken op dit verhaal. Laat de kinderen een elfje schrijven over dit boek.
• De tien geboden. Laat de kinderen net als Sjuul hun eigen tien geboden aanpassen.
• Sterrensymboliek. Als ik naar de sterren kijk denk  ik aan….. Laat de kinderen die willen deze zin zeggen en aanvullen. Op deze manier geef je ruimte aan herinneren en herdenken in de klas.

Door de jaren heen heb ik al meerdere dilemma’s gehoord van leerkrachten. Zo begrijpelijk wanneer we ons beseffen dat deze onderwerpen gedurende heel veel jaren maatschappij breed maar naar de achtergrond werden geplaatst. Stap voor stap ervaren we dat deze onderwerpen ook op school thuishoren en dat we in elke klas op één of andere manier wel te maken krijgen met verlies. We zien er steeds meer de waarde van in en zoeken naar manieren om ook deze onderwerpen een onderdeel van het schoolleven te laten zijn.

Waarom ik deze dilemma’s deel? Om te normaliseren dat de vragen die jij jezelf stelt erbij mogen horen. Het is niet vreemd of gek. Eerder zie ik het als een onderdeel van verandering: of wel van de rouwrevolutie. Ook las ik een mooi onderzoek dat de houding en overtuigingen ten aanzien van leren over dood, rouw en verlies centraal stelde. (Polyxeni Stylianou & Michalinos Zembylas 2020). Zij maakten drie categorieën van dilemma’s bij leerkrachten.

1. Het pseudo-dilemma: waar hoort de verantwoordelijkheid over het opvoeden van kinderen ten aanzien van de onderwerpen rouw, verlies en de dood? Is dat niet alleen voor thuis?

2. Het eerlijkheidsdilemma: hoe eerlijk ben je naar de kinderen en hoe eerlijk ben je tegen jezelf? De eerlijkheid naar kinderen omvat de eerlijkheid die zo belangrijk is ten aanzien van deze onderwerpen. Daarbij is toegeven dat je iets niet weet ook belangrijk. En de eerlijkheid naar jezelf gaat over grenzen tussen wat je weet over deze onderwerpen en wat je gelooft. Nadenken en sparren over deze onderwerpen, bijvoorbeeld in een training, ondersteunt je stevige positie en geeft ruggensteun. Tijd en ruimte voor de leerkrachten om na te denken over deze onderwerpen zijn een stimulerende factor om deze onderwerpen in jouw onderwijs te integreren.

3. Het eigen aandeel dilemma: wat deel je van jezelf en wat niet. Aan de ene kant willen leerkrachten een rolmodel zijn die laat zien dat deze onderwerpen zonder taboe een onderdeel mogen zijn van het schoolleven. Aan de andere kant willen leerkrachten hun eigen opvattingen en emoties niet het centrale onderdeel van een les laten zien. Rust en reflectie geven je de ruimte om te erkennen en herkennen wat deze onderwerpen met jou als persoon doen. Dit levert een positieve bijdrage aan jouw pedagogisch handelen.

Een helder, informatief en erkennend prentenboek over het verlies van een opa. Lappa kan voor kinderen al een bekend figuur zijn omdat er meer boeken met Lappa in de hoofdrol worden uitgegeven. Extra mooi dat binnen deze serie ook aandacht is voor het thema rouw en verlies. Afbeeldingen in heldere kleuren en concrete tekst zorgen voor een perfecte combi om kinderen mee te nemen in dit onderwerp. Samen met Lappa als boekenvriendje kunnen kinderen de dood onderzoeken. En wordt er meer betekenis gegeven aan wat hier allemaal bij komt kijken.

Lappa en Opa

Met een vriendelijke illustratie start dit verhaal. Opa en Lappa hebben het naar hun zin en je kunt met de kinderen inzoomen op de gezichtsuitdrukkingen. Mooi om dan ook het verschil te benoemen met de emoties die je op volgende illustraties kunt zien. De zinnen zijn kort en begrijpelijk. Er wordt niet om de werkelijkheid heen gedraaid. Een absolute meerwaarde!

Dood, wat is dat?

De vraag die veel kinderen in de kleuterleeftijd stellen: ´Dood? Wat is dat?’ Wat een fijne herkenbaarheid dat ook Lappa deze vraagt stelt. Want opa is dood, maar wat betekent dit nu eigenlijk. Het verloop van het verhaal stipt geleidelijk allerlei belangrijke elementen aan. Zo komen de lichamelijke aspecten van dood zijn aan bod: opa is koud en zijn gezicht is een beetje blauw.

Afscheid nemen

Het verhaal vertelt over alle belangrijke stappen in het proces van afscheid nemen. De kist die uitgezocht is, de tekening die Lappa maakt, het rouwcentrum waar de kist naartoe wordt gebracht en de familie en vrienden die afscheid komen nemen: alles komt aan bod waardoor je kinderen echt mee kunt nemen in dit proces. Op een veilige en vertrouwde manier, want Lappa stelt vragen en in het verhaal wordt alles uitgelegd. Lappa wordt serieus genomen en zo ook de kinderen die dit boek lezen of voorgelezen krijgen.

Doen

Het element doen wordt mooi uitgelicht in dit boekje. Iets wat ik heel belangrijk vind en wat een krachtige boodschap is aan de volwassenen (ook leerkrachten) en kinderen die dit boek lezen. Immers, kinderen hebben er recht op om betrokken te worden bij het afscheid nemen van een dierbare en willen vaak graag iets doen. En wat mag Lappa dan allemaal doen? Mooi om met de kinderen over na te denken. (zie ook de tips voor in de klas).

Aanhaakmoment

Dit boek kan een perfecte starter vormen voor een Gouden levensles. Kinderen kunnen aanhaken met hun eigen ervaringen en/of vragen die ze willen stellen. Ook kan mooi ter sprake komen hoe zij bijvoorbeeld afscheid hebben genomen van een dierbare. Hierbij schep je ruimte voor rituelen en gebruiken, waarbij het verhaal van Lappa als veilige basis dient.

Herinneringen

Een krachtige afronding van dit boek wordt gevormd door Lappa die denkt aan alle leuke dingen die hij met opa heeft gedaan. Ook de grappige herinneringen zijn hier een onderdeel van. Mooi om met kinderen herinneringen te brainstormen waarbij je een linkje legt met grappige herinneringen. Het boek biedt aan het einde van het verhaal ook ruimte voor het opschrijven of tekenen van herinneringen.

In de klas

Een boek dat het verdient om in de klas aanwezig te zijn. Je hoeft Lappa met dit mooie verhaal niet te laten wachten totdat een kind in jouw klas afscheid moet nemen van een opa (of andere lieve dierbare). Integendeel, dit boek kan ook op een andere moment worden voorgelezen aan de kinderen. Dit verhaal kan op deze manier een bijdrage leveren aan leren over de dood, rouw en verlies. Tevens mooi om daarna dit boek in de leeshoek centraal te stellen. Dan kunnen kinderen zelf de heldere illustraties bekijken en hierover met elkaar in gesprek raken. Zo ervaren ze dat ook deze levensonderwerpen een onderdeel van het (school)leven zijn. Zo waardevol!  

Meer over Lappa Books

Neem zeker eens een kijkje op de website van Lappa Books en ontdek welke mooie titels er nog meer uitgegeven zijn. Deze serie boeken biedt ook mooie mogelijkheden voor het ondersteunen van meertaligheid: sommige boeken worden in meerdere talen uitgebracht.

Tips voor in de klas

• Wat mag Lappa allemaal doen? Bespreek met de kinderen wat Lappa in het verhaal allemaal mocht doen. Dit benadrukt dat kinderen serieus mogen worden genomen bij het afscheid nemen van een dierbare. En mogelijk biedt dit ook inspiratie voor waar kinderen een onderdeel kunnen zijn bij een uitvaart.
• Grappige herinneringen. Lappa denkt aan allerlei grappige herinneringen. Heb jij ook grappige herinneringen aan een (overleden) dierbare?
• Overeenkomsten en verschillen. Welke kinderen tijdens het proces afscheid nemen herkennen de kinderen? Ook mooi om te benoemen wat er anders is. Dit benadrukt dat mensen op hun wijze een afscheid kunnen vormgeven.
• Vragen over de dood. Lappa vraagt wat dood is. Misschien zijn er kinderen die andere vragen hebben over de dood. Zet eventueel een doos of pot centraal waar kinderen hun vraag in kunnen doen.