Het einde van Iemand, Floor Bal & Grootzus

De titel omschrijft perfect waar het verhaal over gaat: het einde van Iemand. Een mooi detail: Iemand wordt geschreven met een hoofdletter. Want Iemand was niet zomaar iemand. Het gaat over die persoon die jij kent en van wie je afscheid moet nemen of hebt genomen. En zoals iedereen een begin heeft, heeft iedereen ook een eind. Daar zoomt dit verhaal op eerlijke en beeldende wijze op in. Stap voor stap. In deze blog geef ik een korte beschrijving en tips voor in de klas.

Het verhaal

Hoe kan het dat iemand dood gaat? Wat gebeurt er met het lichaam? En slaap je als je dood bent? In duidelijke en eerlijke zinnen gaat het verhaal hierop in. De onderwerpen van vragen die kinderen vaak stellen, worden besproken in korte zinnen. Zo belangrijk dat dit boek deze aspecten van dood niet ontwijkt. En wanneer je als volwassene dit boek leest, ben je gelijk aan het intunen op de taal van kinderen. Want eerlijk zijn is belangrijk, al willen we kinderen vaak zo graag beschermen.

‘Dat is dood zijn: het nooit meer doen.‘

Grapjes, plannen en wensen

Een heel mooi haakje is dat er in het verhaal wordt aangestipt is dat alles wat iemand speciaal maakte nu weg is. Maar waar gaat dat dan heen? Dit een fijne starter voor een filosofisch gesprek met de kinderen. Want nadenken over grapjes, plannen en wensen van iemand die gemist wordt, kan mooie input geven voor het anders leren vasthouden wanneer iemand dood is. Ik zet meer suggesties bij de tips voor in de klas.

‘Alles wat Iemand speciaal maakte, is nu weg.‘

Zingeving

In je klas komen verschillende vormen van zingeving binnen. Kinderen geven vanuit hun achtergrond een eigen betekenis aan ‘na de dood’. Dit deel van het verhaal wordt kracht bijgezet door het woord ‘misschien’. Door de keuze voor deze woorden ervaren en leren kinderen dat er niet één antwoord is. Overtuigingen en gedachten hierover kunnen verschillen.

‘Misschien is het een ander leven, een nieuwe cirkel van geboorte en dood.‘

Afscheid nemen

Afscheid nemen van Iemand. Ook hier is het verhaal open en eerlijk. Er wordt weergegeven wat de mogelijkheden zijn: herkenbaarheid voor kinderen. En tevens wordt benadrukt dat een afscheid bij Iemand past. Hierbij moet ik ook denken aan uitvaartverzorgers en ritueelbegeleiders: het afscheid dat zij op maat maken wordt mooi beschreven en kan helpen bij het voorbereiden, informeren en betrekken van kinderen bij een afscheid.

Beeldverhaal

De tekst en illustraties combineren zo mooi. Ik houd van de kleuren en de wereld waar je als het ware instapt. De ruimte voor de lezer om eigen ervaringen, vragen en symboliek aan het verhaal te koppelen. Het verhaal sluit af met dromerige zeepbellen die benadrukken dat Iemand nooit wordt vergeten.

‘Want iedereen heeft een begin, een start van het leven. En iedereen heeft een eind. En dit was het einde van iemand.‘

Voor de hele school!

Een prentenboek voor de hele school! Ik vind dat het in geen enkele schoolbibliotheek mag ontbreken. Juist omdat het over Iemand gaat, en dus over iedereen, is dit een boek dat altijd waardevol is. Niet alleen in acute situaties maar juist ook in het alledaagse leven van de school hoort dit boek thuis. Dus neem het mee naar de klas, zet het centraal, lees het voor, laat het kinderen zelf lezen en gebruik de haakjes voor Gouden levenslessen die het boek geeft.

Tips voor in de klas

Wat is er na de dood? Het verhaal kan kinderen uitnodigen om beeldend weer te geven wat er na de dood is. ‘Iedereen verzint zelf wat er na het einde komt.’ Deze zin kun je groot op het bord neerzetten en de kinderen tijdschriften en knutselmateriaal geven om dit op een groot papier of eigen canvas te verbeelden.

Herinnerings-elfje. Laat de kinderen die dat willen een elfje schrijven met als eerste woord ‘Iemand’. Volg eventueel de volgende stappen.

• Neem diegene die je mist in gedachten. Neem hiervoor een woord (je kunt hier Iemand schrijven of de naam van diegene die je mist). Dit is het eerste woord van je herinneringselfje.
• Welke eigenschap past diegene die je mist? Of iets wat diegene goed kon. Neem hiervoor twee woorden.
• Waar is diegene die je mist? Of waar gingen jullie samen graag naar toe? De mooiste herinnering? Neem hiervoor drie woorden.
• Vertel in vier woorden iets aan diegene die je mist. Neem hiervoor vier woorden.
• Welk gevoel heb je? Met welk woord wil je dit gedicht afsluiten? Neem hiervoor een woord. Dit is het laatste woord van je herinneringselfje.

Grapjes. Welke grapjes maakte Iemand? Dit kan een mooi aanhaakmoment te zijn om grappige herinneren te brainstormen. Kinderen die zelf geen herinneringen hebben aan een overleden dierbare kunnen herinneringen aan familieleden en vrienden vragen. Deze grappige herinneringen kunnen tevens een plek krijgen in het Rouwpaspoort.

Bellen blazen. Zet het boek zo neer dat de afbeelding goed te zien is. Kinderen kunnen één voor eén een bel blazen met een wens, herinnering of Iemand in gedachten aan wie ze willen denken. Kinderen mogen erbij vertellen, dit hoeft niet. Door het één voor één te doen, kun je er een waardevol samen-moment van maken: een ritueel in de klas.

Dit is een heel bijzonder boek. Zelf heb ik het een aantal keer gelezen, en rustig op me in laten werken. Het raakte me, dat zeker. Want het is hoopvol, warm en troostend: een gelaagd verhaal vol symboliek. Het gaat over een kind dat vanuit de hemel op weg gaat naar zijn ouders: achter zijn gouden bal aan. Het kind wordt verteld dat het weer terug zal komen als het zijn gouden bal weer vindt: dezelfde weg terug. De gouden bal is als het ware de verbinding tussen leven en dood. En tevens staat de hemel op diepzinnige wijze centraal. Zonder dat het als een vaststaand feit wordt neergezet.

Sterren, zon en maan

Met  behulp van de sterren, de zon, de maan gaat het kind op weg naar de wereld van de mensen. Het komt bij lieve ouders terecht, het kind wordt groter en komt bij zijn ouders terecht. Dit wordt onder andere weergegeven door de seizoenen. Het kind stapt de wereld in. De tekst zit vol symbooltaal en geeft de ruimte om eigen gevoelens en ervaringen hierin te herkennen.

Gouden bal

En dan op een dag vindt het kind zijn gouden bal terug. Langs de maan, de zon en de sterren reist het kind terug naar de hemel. Het kind vertelt aan de zon, maan en sterren over de mooie dingen die het zag:  zingende en lachende mensen, warme troostende worden, over grapjes en lichte woorden. Maar ook over eenzame en verdrietige mensen. De sterren laten of hun licht feller schijnen, of vallen neer op de mensen om licht te brengen. Hier in lees ik dat het om vallende sterren gaat. Het is mooi om te kijken welke elementen uit het verhaal kinderen aanspreken.

Als je je gouden bal hebt gevonden, neem je gewoon dezelfde weg terug.

Verlies

Al wordt het niet heel expliciet benoemd, het verhaal gaat over het verlies van een kind. De illustraties omlijsten dit moment mooi en laten door de donkere kleuren zien dat de ouders hun kind missen. Een boek over het verlies van een kind en daarmee een mooi erkennend cadeau voor ouders en kinderen die een broertje of zusje zijn verloren. Helemaal waardevol als je het geloof in de hemel wilt meegeven aan kinderen: met alle ruimte voor eigen invulling.

De moeder en de vader voelden alleen een stormachtig verdriet.

Boodschap

Wat ik erg mooi vind is dat er een verbindende laag in dit boek zit. Aan het einde wordt benoemd dat ieder kind dat nu geboren wordt, het verhaal van dit hemelkind kent. En allemaal willen ze de wereld leren kennen: een verdiepende en troostende gedachte. Met deze troostende zinnen sluit het verhaal af.

Het duurt een tijdje voordat de ouders zagen dat de hemel een andere glans had gekregen. En dat deed ze denken aan hun kind. Er kwam nieuwe warmte in hun hart. Ze wisten dat hun kind de hemel had bewogen.

Hemelkind

Een prachtig diepgaand verhaal over de kinderen die geboren worden en die de wereld leren kennen. Van hemelkind naar een kind van de mensen: een filosofische benadering. Ver weg en dichtbij: er altijd al zijn en weer terugkeren naar daar je vandaan komt.

Tips voor in de klas

Volgen. Het kan mooi zijn om te kijken waar kinderen op aanhaken en welke symboliek een klas of individueel kind aanspreekt.

Zon, maan en sterren. Deze symboliek kun je uit het boek tellen. Laat kinderen lichtpuntjes benoemen bij de maan, warme woorden bij de zon en wensen bij de sterren. Eventueel kun je dit visueel ondersteunen. Tevens een activiteit die zich mooi past bij de sfeer van de feestdagen.

De achtergrond van Halloween

Zelf moest ik zo wennen aan Halloween. De meeste kinderen vinden het fantastisch daarentegen. Je eng verkleden en op deze manier het donker aangaan. Ik merk dat ik het prettig om meer achtergrondinformatie te hebben. En wil ik mijn kinderen, en mijzelf, iets meer kader geven om maskers, snoep en andere enge dingen in te plaatsen. Hieronder het antwoord op vijf vragen die je kinderen je kunnen stellen. Maar laat ze vooral ook een antwoord zijn op jouw eigen vragen.

Wat betekent Halloween?

In feite verenigt Halloween drie feesten in één: het vruchtbaarheidsfeest, nieuwjaarsfeest en dodenverenigingsfeest. Halloween vindt zijn oorsprong in het feest Samhain van de Kelten. Op 31 oktober vierden zij het afsluiten van het zonnehalfjaar. Tevens was Samhain een voorbereiding op het winterhalfjaar. Voor de Kelten begon het nieuwe jaar met het aanvangen van de winter en niet zoals wij gewend zijn op 31 december. Tevens zou er bij de aanvang van de winter een barst in de tijd ontstaan waardoor de spirituele wereld geopend werd. Zielen van de doden kregen de kans om terug te komen. Men maakte vuren om de onvriendelijke geesten weg te jagen. Samhain smolt later in de tijd samen met Romeinse en Christelijke gebruiken en groeide uit tot All Hallows Eve; de avond voor Allerheiligen op 1 november. Nu Halloween genoemd.

Je eng verkleden, waarom?

Omdat de oude Kelten de kwade geesten wilden verdrijven; toentertijd droegen ze dierenhuiden en maskers. Dit is goed uit te leggen aan oudere kinderen. Voor jongere kinderen is het denk ik fijn om te begrijpen dat we het donker vaak eng vinden en dat het kan helpen om je dan zelf eng te verkleden. Enge gewaden aantrekken en gruwelen via verbeelding om de angst aan te gaan.

Dit feest is toch Amerikaans?

In de negende eeuw na Christus namen de Ierse, Engelse en Schotse immigranten Hallow’s Eve mee naar Amerika. Van oorsprong komt Halloween dus uit Europa.

Een pompoen?

De Kelten gebruikten suikerbiet om lampen uit te snijden. Later bleek de pompoen geschikter. Vandaar dus de pompoen.

En appels?

Vanuit de Keltische traditie staat de appel symbool voor de ziel. Vandaar dat er vaak spelletjes met appels gespeeld worden tijdens Halloween.

Ritueel

Je kunt Halloween zien als een ritueel om de zomer vaarwel te zeggen en het winterhalfjaar tegemoet te treden. En een manier om een weg te vinden om angsten en het donker aan te gaan. Maak er je eigen ritueel/feest van, op een manier die bij jou en de kinderen in de klas past.

Dia de los Muertos

Op 1 en 2 november wordt op een groot aantal plekken in de wereld ‘Dia de los Muertos’ gevierd: Dag van de Doden. Van oorsprong is dit een Mexicaans feest en men gelooft dat op 1 november de zielen van overleden kinderen terugkomen en op 2 november die van volwassenen. Dichterbij besteden veel mensen aandacht aan Allerzielen: een gedenkdag uit de rooms-katholieke traditie om overleden dierbaren te herdenken. In deze blog zet ik een aantal belangrijke symbolen van de Dag van de Doden onder elkaar. Tevens heb ik een Gouden levensles geschreven die je onder aan deze blog kunt downloaden.

Aanhaakmoment

Al langer had ik de wens om een Gouden levensles te schrijven rondom deze dag: het kan zo’n mooi aanhaakmoment zijn voor kinderen. Een kalendermoment dat kinderen de waarde van herinneren en herdenken meegeeft. En wanneer jij als leerkracht de wens hebt om ook rouw en verlies te integreren in de klas, dan kun je op 1 en 2 november inhaken op dit onderwerp. Jij kiest waar je focus op wil leggen en welke symbolen extra betekenis kunnen krijgen in de klas. En de trailer van de film Coco kan een mooie starter zijn voor de Gouden levensles.

Coco

De film ‘Coco’ gaf ons meer laagdrempelige en kleurrijke inhoud rondom dit feest. En ben je net als ik niet zo gek op alle angstaanjagende verkleedpartijen rondom Halloween, dan is het wellicht extra mooi om de focus op de Dag van de Doden te leggen. De trailer van deze film kun je eventueel als starter gebruiken voor de Gouden levensles. Ook is er een mooi lied in de film dat de sfeer van de Dag van de Doden extra onderschrijft.

Verschil tussen Halloween en de Dag van de Doden  

Beide feesten hebben een raakvlak met de dood, maar er is een groot verschil. Waar bij Halloween de nadruk ligt op griezelen en je zo eng mogelijk verkleden, gaat het bij de Dag van de Doden juist om de dood die bij het leven hoort en waar je niet bang voor hoeft te zijn. De dood in een kleurrijk en positief licht en met grote aandacht voor de band met overleden dierbaren. Er worden altaars gebouwd, lievelingsmaaltijden geofferd en bovendien wordt de voortdurende band met mensen die overleden zijn benadrukt. Niet alleen thuis wordt er feestgevierd, maar ook op het begraafplaats. Graven worden schoongemaakt en met de blaadjes van de Goudsbloem wordt de weg van het graf naar het huis gestrooid. Ze geloven dat de zielen van de doden op deze dagen even terugkomen en dat ze op deze manier de weg kunnen vinden.

Wat is een ofrendra

Een ofrendra is een altaar die speciaal voor deze feestdagen wordt opgebouwd. Er zijn meerdere symbolen en offers terug te vinden op deze ofrendra. En als je verschillende foto’s bekijkt, zie je dat ze vaak uit meerdere lagen zijn opgebouwd. Een ofrendra die bestaat uit twee lagen, symboliseert hemel en aarde. Een drielaagse ofrendra geeft de heilige drie-eenheid aan of voegt aan hemel en aarde het vagevuur toe. Een zevenlaagse ofrendra benadrukt de zeven stappen die een ziel zou moeten doorlopen om in de hemel te komen. Deze achtergrondinfo hoef je niet allemaal te delen in de klas. De gouden levensles spitst zich toe op het maken van een ofrendra met verschillende elementen en symbolen.

De gouden bal, Kristien Dieltiens & Seppe Van den Berghe

Dit is een heel bijzonder boek. Zelf heb ik het een aantal keer gelezen, en rustig op me in laten werken. Het raakte me, dat zeker. Want het is hoopvol, warm en troostend: een gelaagd verhaal vol symboliek. Het gaat over een kind dat vanuit de hemel op weg gaat naar zijn ouders: achter zijn gouden bal aan. Het kind wordt verteld dat het weer terug zal komen als het zijn gouden bal weer vindt: dezelfde weg terug. De gouden bal is als het ware de verbinding tussen leven en dood. En tevens staat de hemel op diepzinnige wijze centraal. Zonder dat het als een vaststaand feit wordt neergezet.

Sterren, zon en maan

Met  behulp van de sterren, de zon, de maan gaat het kind op weg naar de wereld van de mensen. Het komt bij lieve ouders terecht, het kind wordt groter en komt bij zijn ouders terecht. Dit wordt onder andere weergegeven door de seizoenen. Het kind stapt de wereld in. De tekst zit vol symbooltaal en geeft de ruimte om eigen gevoelens en ervaringen hierin te herkennen.

Gouden bal

En dan op een dag vindt het kind zijn gouden bal terug. Langs de maan, de zon en de sterren reist het kind terug naar de hemel. Het kind vertelt aan de zon, maan en sterren over de mooie dingen die het zag:  zingende en lachende mensen, warme troostende worden, over grapjes en lichte woorden. Maar ook over eenzame en verdrietige mensen. De sterren laten of hun licht feller schijnen, of vallen neer op de mensen om licht te brengen. Hier in lees ik dat het om vallende sterren gaat. Het is mooi om te kijken welke elementen uit het verhaal kinderen aanspreken.

Als je je gouden bal hebt gevonden, neem je gewoon dezelfde weg terug.

Verlies

Al wordt het niet heel expliciet benoemd, het verhaal gaat over het verlies van een kind. De illustraties omlijsten dit moment mooi en laten door de donkere kleuren zien dat de ouders hun kind missen. Een boek over het verlies van een kind en daarmee een mooi erkennend cadeau voor ouders en kinderen die een broertje of zusje zijn verloren. Helemaal waardevol als je het geloof in de hemel wilt meegeven aan kinderen: met alle ruimte voor eigen invulling.

De moeder en de vader voelden alleen een stormachtig verdriet.

Boodschap

Wat ik erg mooi vind is dat er een verbindende laag in dit boek zit. Aan het einde wordt benoemd dat ieder kind dat nu geboren wordt, het verhaal van dit hemelkind kent. En allemaal willen ze de wereld leren kennen: een verdiepende en troostende gedachte. Met deze troostende zinnen sluit het verhaal af.

Het duurt een tijdje voordat de ouders zagen dat de hemel een andere glans had gekregen. En dat deed ze denken aan hun kind. Er kwam nieuwe warmte in hun hart. Ze wisten dat hun kind de hemel had bewogen.

Hemelkind

Een prachtig diepgaand verhaal over de kinderen die geboren worden en die de wereld leren kennen. Van hemelkind naar een kind van de mensen: een filosofische benadering. Ver weg en dichtbij: er altijd al zijn en weer terugkeren naar daar je vandaan komt.

Tips voor in de klas

Volgen. Het kan mooi zijn om te kijken waar kinderen op aanhaken en welke symboliek een klas of individueel kind aanspreekt.

Zon, maan en sterren. Deze symboliek kun je uit het boek tellen. Laat kinderen lichtpuntjes benoemen bij de maan, warme woorden bij de zon en wensen bij de sterren. Eventueel kun je dit visueel ondersteunen. Tevens een activiteit die zich mooi past bij de sfeer van de feestdagen.

Ik mis Milo, Pim Lammers & Sanne te Loo

Toen ik een preview van dit boek voorbij zag komen, trok de kaft mij direct aan. De voorkant van het boek geeft een zomers en warm gevoel. En dat in combinatie met een verhaal dat het gemis van een geliefd dier centraal stelt, leek me een fijne combinatie. Inderdaad is dit een aansprekend verhaal met ruimte voor een grapje en een twist. Bovendien bieden de illustraties een manier om aan te haken met eigen avontuur-herinneringen. In deze blog zal ik een aantal elementen uit het verhaal toelichten en ik sluit af met tips voor in de klas.

Ik-boodschap

Ik mis Milo. Deze drie woorden maken direct duidelijk dat dit verhaal over missen gaat. De jongen mist zijn schildpad Milo. De illustratie op de rechterpagina laat dit gemis in gevoel en beeld goed zien. En wat doe je dan als je van mama een nieuw huisdier uit mag kiezen? Het verhaal neemt je in de zoektocht van de jongen om het gemis van zijn lieve schildpad Milo te integreren in zijn leven.

Ik mis Milo.

Voelen

Via symbooltaal wordt uitgelegd dat de jongen zijn schildpad mist. Hij voelt dit in zijn hart, hoofd en buik. Zo fijn dat deze holistische benadering en het op meerdere niveaus kunnen ervaren van verlies middels dit verhaal ook aan kinderen kan worden uitgelegd. Het nodigt uit tot reageren en eventueel benadrukken van gevoelens en waar je dit kunt voelen.

Dat ik Milo mis, voel ik overal. In mijn hart, in mijn hoofd, in mijn buik.

Avonturen en herinneringen

Avonturen en herinneringen worden vol verbeelding gedeeld in dit verhaal. En ook alle andere redenen waarom Milo zo fantastisch was. Nadat er in het verhaal aandacht is geweest voor deze aspecten, wordt er benadrukt dat de jongen en Milo voor altijd bij elkaar hoorden. Wanneer ook in een kinderboek benadrukt wordt dat er sprake kan zijn van een blijvende band, word ik hier heel blij van.

Milo en ik hoorden bij elkaar

Plekje in huis

Er zijn zoveel waardevolle details te ontdekken op de tekeningen. Zo zie je op een beeld van een kamer verschillende plekken waar aan Milo gedacht wordt: een foto, tekeningen, een kaarsje een een beeldje. Heel mooi gedaan en dit benadrukt naar mijn mening dat het belangrijk kan zijn om een plek te hebben om naar toe te gaan: waar je kunt herinneren en herdenken. Heb je bijvoorbeeld een koesterhoekje thuis of in de klas? Of is er een andere fijne plek om naar toe te, gaan?

Samen een beetje

De afsluiting van het verhaal vind ik verrassend en met een mooie boodschap. De jongen komt tot de conclusie dat geen een andere schildpad is zoals Milo. Wel heeft elke Schildpad wel iets herkenbaars dat doet denken aan Milo.

Samen zijn ze wel een beetje zoals Milo.

Een heel klein beetje.

Tips voor in de klas

• Eigen huisdier. Dit boek kan een mooie starter zijn om samen te praten over dieren die worden gemist.
• Plek om naar toe te gaan. De jongen heeft herinnerplekjes gemaakt in huis. Hoe zouden de kinderen een herinnerplekje willen maken?
• Ik mis….. Het verhaal begint met de zin ‘Ik mis Milo’. Drie woorden die heel duidelijk aangeven wie (of wat) er gemist wordt. Je kunt de kinderen uitnodigen deze drie woorden ook op te schrijven. Wie missen zij? Maak er eventueel een lijst van.
• 761 973 893 redenen. De jongen geeft in het verhaal heel veel redenen waarom hij Milo mist. Kinderen kunnen ook een lijst met redenen bedenken. En samen nadenken over de vraag waarom de jongen zo’n groot aantal aangeeft. Dit is fijn voor de kinderen die graag in hoeveelheden en getallen denken.
• Avontuur-herinneringen. In het verhaal worden een soort van avontuur-herinneringen gedeeld. Heerlijk om kinderen avonturen te laten bedenken met een geliefd dier. Ze kunnen dit beschrijven of tekenen. Tevens fijn om dingen te bedenken die je nog zou willen doen met een dier dat gemist wordt.

Kleine Woelmuis, Annemie Vandaele & Alexandra Kervyn

Dit boek gaat over de dood van een pasgeboren muisje. Lieve zachte prenten geven dit boek een warme sfeer en maken dit onderwerp bespreekbaar. Een boek dat een mooi erkennend cadeau kan zijn voor zowel volwassenen als kinderen. Wanneer een kind te maken krijgt met het verlies van een broertje of zusje net na de bevalling of tijdens de zwangerschap is dit een passend boek om voor te lezen in de kring of in een kleine groep. Maar dit verhaal kan ook ondersteunen in het bespreekbaar maken van verlies in meer algemeen begrip.

Kleine Woelmuis

Hamster en Bever gaan samen op zoek naar een bedje voor kleine Woelmuis. Er is blijdschap want er is een klein muisje geboren. Maar al snel hebben de dieren door dat er iets niet klopt: Kleine Woelmuis is erg ziek.

‘Misschien gaat hij wel dood’, bedacht Stekelvarken en geschrokken keek hij rond.

Naar de overkant

De dieren leggen Kleine Woelmuis in het mandje en brengen hem naar de zee, waar de golven het mandje meenemen. De dieren benoemen dit als ‘naar de overkant brengen’. Wat de overkant is en waar Kleine Woelmuis naar toegaat, blijft een open stuk in het verhaal. En dit is mooi want dit kan een gesprek op gang brengen. Wellicht komen kinderen met vragen waarop je niet direct een antwoord kunt geven. En dat is prima, want ook dat hoort bij dit onderwerp.  

Namen in het zand

In het verhaal wordt in feite al een suggestie gedaan voor een symboolhandeling: het schrijven van een naam in het zand. Mooi om dit eventueel te integreren in een ritueel met kinderen. Ook laat het verhaal zien hoe fijn het kan zijn om samen te zijn. De dieren zitten bij een kampvuur en praten over Kleine Woelmuis. Ze zullen hem missen, maar niet vergeten.

We zullen hem missen’, zuchtte Eekhoorn, ‘ maar we zullen hem niet vergeten.’ En hij schreef de naam van Kleine Woelmuis in het zand.

Tips voor in de klas

• Nadenken over samenzijn. De dieren maken een vuurtje en vinden het fijn om samen te zijn. Hoe vinden jullie het als klas fijn om samen te zijn? Je kunt samen met de kinderen nadenken over hoe er een veilige en warme sfeer gecreëerd kan worden.
• Namen schrijven in het zand. De dieren schrijven de naam van Kleine Woelmuis in het zand. Een mooie activiteit voor kinderen om namen te schrijven in het zand. Dit kan in de zandbak, op het strand of met wat vogelzand in een dienblad.
• Koesterhoekje. De platen in het boek zijn warm en toegankelijk en wanneer kinderen niet direct naar een  verhaal willen luisteren: bieden de platen ook heel veel mogelijkheden. Wanneer een bepaalde tekening uit het boek bij de beleving van een kind past, of bij de behoefte van een hele klas, kun je deze neerzetten in een Koesterhoekje in de klas.

De bloemen van juffie, Wina Eberhard

De juf van Muis is heel erg ziek. Zo ziek dat ze niet meer beter kan worden. Een boek met een unieke focus: afscheid nemen van een leerkracht omdat deze ongeneeslijk ziek is. Dit verhaal neemt kinderen door middel van briefjes mee in de tijd na het afscheid op school. Tevens is het een eerlijk boek met zachte rustige tekeningen die het verhaal ondersteunen. In deze blog licht een aantal elementen uit en geef ik tips voor in de klas.

Bloemen

Met deze bloemen kunnen we fijn aan elkaar denken als we elkaar missen.

Bij het afscheid in de klas geeft Juffie aan alle kinderen een pot bloemen. Muis wil heel goed voor de bloemen zorgen en doet dit vol overgave samen met Omi en Knuf. De bloemen zijn in het verhaal een doorlopend symbool voor de band tussen Juffie en Muis.

Verhalen in briefjes

Muis stuurt briefjes naar Juffie. Ze tekent de brieven en mama schrijft er woorden bij. Dit element zal veel jonge kinderen aanspreken. Want vaak is er de wil om een brief te schrijven, en dat kan natuurlijk ook met tekeningen en woorden die erbij geschreven woorden door een volwassene in de omgeving. Voor Muis is dit de manier om haar verhalen en avonturen te delen met Juffie.

Eerlijk 

Kan ze doodgaan? Muis denkt na en vraagt dit aan haar mama. Ik vind het mooi dat er naast de briefjesverhaallijn ruimte is voor eerlijke antwoorden op vragen die Muis stelt. Dit geeft namelijk zo maar weer waar kinderen behoefte aan hebben. Ze hebben eerlijke informatie nodig om het verliesverhaal te verweven in hun levensverhaal.

Begrafenis

De laatste brief van Muis gaat mee met Juffie. Er is een deken met zakjes waar alle kinderen iets in kunnen stoppen. Ze stoppen in het dekentje wat ze nog aan Juffie willen geven of zeggen. Het verhaal laat op deze manier de kracht van een symboolhandeling zien. Kinderen willen graag doen en hebben op deze manier een aandeel in het afscheid.

Veilige verbinding

Wanneer kinderen afscheid moeten nemen van een leerkracht of begeleider, kan dit boek een fijne ondersteuning zijn. Het geeft woorden, symbolen en beelden in handen om via een veilige verbinding contact te leggen met kinderen.

Tips voor in de klas

• Brief. Aan wie zou jij een brief willen schrijven of tekenen?
• Kijkplaat. Met een klein groepje kinderen kijken naar de plaat van de kist en het dekentje erover heen. Een mooie afbeelding met veel details om kinderen op verhaal te laten komen.
• Vlieger. Wat is er zo fijn aan vliegeren? Welke gedachten, woorden of wensen zou je aan de vlieger mee willen geven?
• Bloemetjes. Samen praten over de bloemen van Juffie. Waarom zijn de bloemen zo belangrijk voor Muis? Welke bloemen (en eventueel op welke plek) zijn speciaal voor jou?

Paulette. Een verhaal over euthanasie voor jong en oud. Amélie Javaux, Corinne Huque, Aurore Poumay, Charline Waxweiler. Illustraties door Annick Masson.

Hoe leg je euthanasie uit aan kinderen? Welke emoties komen hier bij kijken? En het moeilijkste vraagstuk ligt misschien wel in de woordkeuze: wat vertel je en op welke manier? Dit boek geeft met het verhaal van Paulette alle inhoud en handvatten om als volwassene in te kunnen tunen op de taal, vragen en belevingswereld van kinderen. Een heel compleet boek met achterin aandacht voor achtergrondinformatie over euthanasie en de verschillende stappen, palliatieve zorg, praten over euthanasie, uitleg over de dood, emoties, knutseldingen en een begrippenlijst.

In de klas

Ook in de klas komt dit onderwerp weleens ter sprake: vaak vanuit een persoonlijke ervaring. Dan is het fijn om als leerkracht iets te hebben om op terug te kunnen grijpen. Om de termen en uitleg die kinderen van huis uit mee hebben gekregen ook voor de andere kinderen in een groter plaatje te kunnen plaatsen en zo nodig aan te vullen. In deze blog beschrijf ik het verhaal en licht ik een aantal onderwerpen uit die je als leerkracht ruggensteun kunnen geven wanneer het onderwerp ‘euthanasie’ je klas binnenkomt.

Verhaal

Alle belangrijke stappen en onderdelen van het proces rondom euthanasie zijn verweven in het verhaal van Paulette. Kiki is dol op Paulette. En aan het begin van het verhaal maak je kennis met Kiki: waar hij van houdt en waarvan helemaal niet. Zo is Kiki dol op gegrilde mug maar zeker niet dol op stomme verrassingen: zoals de ziekte van Paulette. Ze kunnen het samen zo goed vinden en maakten samen een superdraaitol.

Palliatieve zorg

De stomste verrassing is dat de dokter niets meer voor Paulette kan doen. Vervolgens laten de tekeningen en het verhaal mooi zien dat ze er alles aan doen om het zo comfortabel mogelijk voor Paulette te maken (palliatieve zorg). Het gaat steeds slechter met Paulette en Kiki vindt het helemaal niet zo fijn om op bezoek te gaan. En ook de andere dieren zijn verdrietig.

Vragen

Kiki wil weten wat er aan de hand is. Ze krijgt eerlijk antwoord en hoort dat Paulette snel dood zal gaan. Paulette wil dat de dokter haar helpt om dood te gaan. De tegenstrijdigheid die kinderen hier kunnen ervaren wordt mooi verteld en in beeld gebracht. Want waarom kan de dokter haar niet helpen om beter te worden? Dat is toch wat dokters doen. En want wat nu als Kiki Paulette niet meer alleen laat? Dan wil ze vast niet meer dood. Het magische denken komt aan bod.

Kampvuur

Een tweede dokter die langskomt, veel knuffels en tranen. Ook het ophalen van herinneringen, elkaar stevig vasthouden en gesprekken over waarom Paulette dood wil krijgen een plek in het verhaal. Een samenzijn bij het kampvuur en dan het afscheid. Paulette gaat dood zonder pijn, al zal Kiki haar wel heel erg gaan missen. Een compleet verhaal met veel praktische handvatten en de persoonlijke symboliek die het uniek maakt. Een boek vol erkenning en herkenning.  

Tips voor in de klas

Na het verhaal wordt er meer informatie gegeven en zijn er ook tips om te doen met kinderen: bijvoorbeeld het maken van een superdraaitol. Een fijne activiteit ook voor kinderen in de klas. Bij mij in de klas maken kinderen regelmatig een tol van bouwmateriaal: het zijn vaak de kinderen die houden van construeren en bewegend ontdekken. En wanneer de kleurige onderdelen ronddraaien kun je tot rust komen. Het maken van een superdraaitol zoals beschreven kun je verdiepen door het nog wat extra dimensies te geven.

• Versier de tol met kleuren die voor jou extra belangrijk zijn of die passen bij iemand die je mist.
• Schrijf op de tol herinneringen of de naam van een overleden dierbare.
• Kinderen die veel bezig zijn met getallen kun je laten tellen hoe lang de tol draait.
• En wat als je allemaal een eigen tol maakt, en deze tegelijkertijd laat draaien voor mensen die gemist worden. Dan kun je er een fijn samen-moment van maken.

Mijn zus is mijn schat, Kelly Theunis

Vandaag ging Mira dood om 13:04 uur.

Ik heb de hele tijd op de klok gekeken.

Ik was niet aan het aftellen.

Op 3 juni schrijft Mira in haar dagboek. Hiermee begint het verhaal. Op 13 juni gaat haar broer Marcel verder met schrijven. Want Mira is dood. Mira had leukemie. En zo neemt dit boek je door middel van dagboekverhalen mee in het leven van Marcel. Dit boek gaat over verlies en de verbondenheid die altijd blijft. Maar bovenal is dit een boek vol eerlijkheid en duidelijke taal die kinderen, en ook zeker volwassenen, aanspreekt. Ik vond zeker een paar mooie eyeopeners. In deze blog zal ik kort het verhaal bespreken, een aantal elementen uitlichten en tenslotte geef ik tips voor inde klas.

Fris en ontwapenend

Op elke nieuwe datum staat er bij waar het verhaal over gaat. Dit zijn korte aansprekende titels. Een uniek boek dat eerlijk en met duidelijke zinnen vertelt over hoe het kan zijn om een zusje te verliezen.  De tekst is verhelderend en zit vol met woordspelingen die aan het denken zetten. Kinderen die een dierbare zijn verloren zullen zich in sommige onderwerpen herkennen. Ik zou de schrijfstijl als fris en ontwapend beschrijven.

Omgeving

Een belangrijk element in dit boek is de omgeving. Hoe reageert de omgeving? Doen de kinderen en leerkrachten op school weer normaal? Waarom worden elke keer dezelfde vragen gesteld? En hoe zijn papa en mama nu Mira is overleden? Al deze elementen krijgen een plek in dit verhaal.

Ruimte voor vragen

Ook Marcel stelt vragen. Bijvoorbeeld of het echt zo is dat een zus verliezen voelt als een stuk dat wordt afgehakt? En tegelijkertijd stellen de kinderen na zijn spreekbeurt over leukemie eerlijke en oprechte vragen aan Marcel. Hij vindt het fijn dat deze gesteld worden.

Eigen wijze

Een boek voor de creatieve denker en voor the out-of-the-box leerkracht, ouder of begeleider. Er is in dit boek geen ‘zo zou het moeten’. Eenieder heeft zijn eigen wijze manier van rouwen: en dat vertelt dit verhaal op magnifieke wijze.  Op je handen langs de kist lopen: kan gewoon. En verkleed als je zus naar het Carnavalsfeest: heerlijk. Recht op verdriet toevoegen aan de les over Kinderrechten in de klas: hoe mooi is dat!

Op schattentocht

Hoewel de moeder van Marcel alles in de kamer van Mira hetzelfde wil laten, gaat hij toch op schattentocht. Een aantal spulletjes neemt hij mee en bewaart hij onder zijn warme wintertruien. Deze schattentocht verwijst ook naar de titel en dit nodigt uit om met kinderen over na te denken. Wat betekent dit eigenlijk? En heb jij ook belangrijke schatten die je op een speciale plek bewaart?

Dilemma´s

Naar mijn mening legt dit boek gevoeligheden en dingen die onbespreekbaar lijken bloot: aandacht voor dilemma’s. Bijvoorbeeld over dood zijn en overlijden. Want moet je deze twee begrippen wel als hetzelfde beschouwen? Fantastisch hoe dit uiteen wordt gezet in het verhaal van Marcel. Een prachtige inhaker voor de leerkracht of steungevende volwassene om in gesprek te raken met kinderen.

Belangrijke boodschap

Lieve mensen op de wereld, groot en klein, ziek en gezond, spreek-praat-zeg iets.

Zo’n waardevolle boodschap die aan het einde van het verhaal wordt gedeeld. Als we teveel nadenken in moeilijke situaties, blijft het stil en zeggen we uiteindelijk niets. En dat herkennen we denk  ik allemaal, daarom heel mooi dat dit jeugdboek hierbij stilstaat. Het nawoord geeft een uitleg over leukemie die kinderen meer inzicht geeft over deze ziekte. Een jeugdboek voor kinderen vanaf negen jaar: met veel herkenning voor kinderen die een dierbare zijn verloren en tevens ook aansprekend voor de andere kinderen in de klas. Een mooie aanvulling voor de schoolbibliotheek.

Tips voor in de klas

• Schatten verzamelen. Marcel bewaart een aantal schatten onder zijn warme truien. Welke bijzondere spulletjes noem jij schatten? En waar bewaar je ze?
• Zelf op schattentocht. Ken je het spel schatgravers? Dit spel kan je helpen bij het zoeken naar schatten van een overleden dierbare? Welke eigenschappen passen bij diegene die gemist wordt? En wanneer kinderen een overleden dierbare niet hebben gekend, kun je als volwassene over eigenschappen vertellen. Eventueel kun je deze daadwerkelijk in een schatkistje bewaren. Dit kan een activiteit zijn voor de hele groep, waarbij ieder kind voor iemand die hij lief vindt, schatten gaat verzamelen. Ook kan het een mooie activiteit zijn voor een individueel kind. Ook mooi wanneer het spel Schatgravers al meer een routine is en zodoende voor herkenbaarheid zorgt.
• Ik weet niet wat ik zeggen moet. Denk samen na over wat je kunt zeggen of doen, wanneer je niet weet wat je zeggen moet. Je kunt de kinderen meegeven dat de zin: ‘Ik weet niet wat ik zeggen moet’, meer is dan stilte. Hoe denken de kinderen in de klas hierover?

De hemel volgens Anna, Stian Hole

Wat een prachtig beeldverhaal over verlies. De titel is zo goed en raak gekozen: want dit boek verbeeldt de hemel volgens Anna. Er is niet één waarheid of verbeeldingswereld. Het geeft alle ruimte aan kinderen, en volwassenen, om hun eigen hemel te verbeelden of om juist andere invalshoeken ten aanzien van ‘na de dood’ bespreekbaar te maken. In deze blog beschrijf ik kort het verhaal en licht ik enkele elementen uit. Ik sluit af met tips voor in de klas.

Het verhaal

Gaandeweg het verhaal kom je erachter dat de mama van Anna overleden is. De houding van papa is veelzeggend, Anna gaat op reis in haar verbeeldende wereld, papa reist een stukje met haar mee en uiteindelijk moeten ze samen vertrekken. Anders komen ze te laat. Dit verhaal geeft geen expliciete uitleg maar laat kinderen via beelden en ondersteunende taal zelf de verbindingen leggen.  Een aanhaakmoment voor verschillende vormen van zingeving. Kleine nuances in de zinnen die de gedetailleerde tekeningen ondersteunen. Maar ook zonder tekst kunnen de illustraties hun werk doen.

Verbeelding

Dit boek geeft ruimte aan verbeelding. Het kan de persoonlijk belevingswereld van kinderen aanzetten. Een boek dat de binnenwereld raakt en activeert.  Ook God komt er sprake. En mooi om kinderen hierop te laten reageren. Er zullen kinderen zijn die zich hierin herkennen en andere kinderen worden hier niet mee opgevoed maar kunnen hun ervaringen en inzichten delen. Kan een mooie aanhaakmoment zijn voor kinderen om hun verhaal te delen.

Twee kanten

De mama van Anna vertelde dat alles twee kanten heeft. Dit komt in het boek meerdere keren terug. Statische haren, palindroom woorden, zwemmen met de vogels, vliegen met de vissen: Anna zet de wereld op zijn kop. Een gat in de hemel. Papa springt mee, samen verbeelding en verwondering zoeken.

Symbolen

Spijkers als symbool voor verlies: verdriet. Aardbeien met honing als symbool voor moois, hoop en troost. Ik vind de symbolen herkenbaar gekozen voor kinderen. Tijdens het voorlezen van dit boek, waarbij je alle ruimte geeft aan de illustraties, is het heel interessant om de kinderen te volgen en om zo te kijken waar ze door geraakt worden.

Veerkracht

Veerkracht spreekt in de nuances en open stukjes in het boek. Zo mooi gedaan. Je zou een heel thema kunnen opbouwen rondom dit boek. Kinderen ontwerpen hun eigen hemel of vertellen bij de afbeelding die hen het meest aanspreekt. De beelden van dit boek kun je blijven bekijken en geven een glinstering aan verlies. Want als er vandaag spijkers uit de hemel komen, zijn het morgen misschien wel aardbeien met honing. Je zou dit boek bijna voorlezen met aardbeientaart erbij. Of tenminste een bakje zoete aardbeien.

Tips voor in de klas:

Een aantal elementen uit het boek lenen zich voor verdere werkvormen.

• Brievenbus voor vragen. In het boek wordt een brievenbus voor vragen en klachten genoemd. Het kan fijn zijn om een brievenbus te maken waar kinderen vragen in stoppen ten aanzien van de dood.
• Hemelpost. Hemelpost heeft geen adres, maar het kan wel fijn zijn om woorden aan iemand die je mist op te schrijven. Schrijf een hemelbrief en beslis zelf waar je de brief wilt bewaren. Of aan wie je de brief wilt geven. Ook kun je een hemelbrievenbus in de klas zetten en met de kinderen afspreken wat er met de brieven gebeurt. Zo wordt het duidelijk dat de brieven niet echt bij overleden dierbaren bezorgd kunnen worden.
• Aardbeien en spijkers. Welke gebeurtenissen in jouw leven passen er bij de spijkers die naar beneden vallen. En welke dingen in jouw leven passen bij aardbeien met honing? Je kunt deze eventueel schrijven/tekenen op dit kopieerblad.
• Krulletters in de lucht. Wat wil jij dat de zwaluwen schrijven in de lucht? Een recept, een wens of een herinnering?
• Twee kanten. Anna begint het verhaal met twee palindroom woorden: woorden die je in twee richtingen kunt lezen. Kun je nog andere palindroom woorden bedenken of opzoeken?