Het schooljaar afsluiten, 4 tips

Het oud en nieuw gevoel hebben veel leerkrachten meer aan het einde van het schooljaar dan aan bij de kalender-jaarwisseling. Wij denken in schooljaren. Als ik voor mezelf spreek komt daar vaak ook een nostalgisch gevoel bij kijken: terugblikken op mooie momenten, het koesteren van speciale stappen die kinderen hebben gezet, de moeilijke dingen die lukten en doorbraken die er waren. Een schooljaar hangt aan elkaar van kleine en grotere herinneringen.

Einde-schooljaar-nostalgie

Het woord nostalgie komt van de griekse woorden nostos (=terugkeer/thuis) en algos (=pijn/verlangen). Dit woord heeft te maken met verlangen naar vroeger. Waarom ik het woord in deze blog noem? Omdat na dit opnieuw vreemde schooljaar dit gevoel best wel eens aanwezig kan zijn. En uiteraard is daar ook het uitkijken naar de vakantie, naar rust en stilte. Zoals we weten kunnen gevoelens naast elkaar bestaan of elkaar snel afwisselen.

Samen afsluiten

Misschien vraagt dit jaar wel meer dan ooit om een betekenisvolle afsluiting. En dat hoeft niet moeilijk, ingewikkeld en tijdsintensief. Kies iets wat bij jou als leerkracht en de kinderen in jouw klas past. Ik geef vier tips ter inspiratie.

1. Een tentje opzetten met foto’s

Scrol even door de foto’s van dit schooljaar. Kies uit elke periode een foto die een groepsactiviteit of kenmerkend thema symboliseert. Je kunt de foto’s uitprinten of op het digibord laten zien. Een enkel beeld kan weer allerlei herinneringen ophalen. Niet voor niets is er de uitspraak: ‘Foto’s zijn de tentstokken van de herinnering.’ Zet samen met de kinderen in jouw klas een figuurlijk tentje op.

‘Foto’s zijn de tentstokken van de herinnering’

Gerrit krol

2. Mijn symbool/ons symbool

Laat alle kinderen iets pakken uit de klas wat speciaal voor hen was: waar ze bijvoorbeeld een speciaal verhaal bij hebben. Leg alle symbolen op een tafel en laat kinderen vertellen wanneer ze dit willen. Maak er eventueel een foto van. Soms heb je ook een symbool dat bij de hele klas past: vaak een terugkerend element. Dit kan ook een zin of een bepaald muzieknummer zijn. Denk ‘out of the box’ en ga samen op zoek naar symbolen.

3.Einde-schooljaar-bellen

Laat alle kinderen tegelijk bellenblazen om het jaar af te sluiten.

• De eerste ronde laat je kinderen een mooie herinnering in de bel blazen.
• De tweede ronde laat je kinderen een wens voor het nieuwe schooljaar in de bel blazen.
• Laat de kinderen zelf een extra ronde bedenken.

Kinderen die willen kunnen vertellen over herinneringen en wensen. Je kunt op deze manier ook de persoonlijke levensverhalen van kinderen een plek geven. Kinderen die iemand moeten missen of een andere ingrijpende gebeurtenis hebben gemaakt, kunnen door een activiteit als deze erkenning voelen voor hun verhaal. En wanneer ze er behoefte aan hebben, zullen kinderen er iets over delen: herkenning!

4.Magische bloemen

Voor Ik denk aan je beschreven we een tijdje terug een mama-ritueel. De download van dit ritueel kan ook mooi ingezet worden aan het einde van het schooljaar.

• Laat alle kinderen een magische bloem inkleuren met potlood.
• In het midden schrijven ze hun eigen naam.
• Eventueel kunnen ze op de bloemblaadjes herinneringen van het afgelopen jaar schrijven, of kenmerken en talenten van zichzelf.
• Zorg voor een grote schaal/lage bak, waar alle bloemen tegelijkertijd ingelegd kunnen worden.
• En dan komt het magische, de bloemen vouwen zich uit.  
• Eventueel kun je het onderstaande gedicht van Anna Lamb voorlezen.

Mijn eigen ster

Rosalind Beardshaw & Corrinne Averiss

‘Onder een boom vond ik een ster, hij was gevallen van heel ver’

Met deze fijne rijmende zinnen begint dit boek. De melodie van de woorden geeft ritme en een gemoedelijke sfeer mee aan het verhaal. Een basis voor warmte en veiligheid bij jonge kinderen. Een meisje vindt een ster: dof en zonder gloed. Ze gaat voor de ster zorgen en deze gaat weer steeds feller stralen. Uiteindelijk kan de ster weer terug naar zijn plek naast de maan.

Vriendschap, zorgzaamheid en verbondenheid

Er zijn in dit boek eigenlijke drie hoofdthema’s te herkennen: vriendschap, zorgzaamheid en verbondenheid. En aan het thema verbondenheid zit het thema loslaten vast. Wel zou ik het begrip loslaten in een breder perspectief willen plaatsen, want wanneer de ster weer op zijn plek is, en dus ver weg is, blijft de connectie tussen het meisje en de ster. Dat is een hartverwarmende boodschap die dit boek brengt.

Ik-perspectief

Het verhaal wordt verteld vanuit het ik-perspectief. En dit maakt het dat het verhaal dichtbij komt. Alsof een kind zelf voor de ster zorgt: iets dat veel kinderen met alle liefde zouden willen doen. Een mooie vraag om te stellen is: ‘Hoe zou jij voor de ster zorgen?’  Of: ‘Hoe kan de ster weer gaan stralen en schitteren.’ Zie tips onder aan de blog bij de gespreksstarters.

Magisch denken

Soms wordt aan kinderen uitgelegd dat een overleden dierbare een sterretje is geworden. Ik hoor het regelmatig terug. En hoewel het een troostende boodschap lijkt, doen we kinderen dan tekort. Want jonge kinderen zouden vanuit het magisch denken, dan echt kunnen denken dat iemand transformeert tot een ster. En dat is niet de basis die je ze mee wilt geven over afscheid nemen en de begripsontwikkeling over de dood.

Sterren-symboliek

Met een kleine nuance kun je kinderen de waarde van sterren-symboliek meegeven. Want sterren zijn schitterend: letterlijk en figuurlijk. En dit boek geeft je een beetje van die magische denkwereld mee. Je kunt kinderen bijvoorbeeld wel vertellen dat wanneer je naar de sterren kijkt, je kunt denken aan diegene die je mist. En dit verhaal ondersteunt hierin. Het legt een kindvriendelijke link tussen gehecht zijn aan iemand, loslaten en toch altijd verbonden zijn.

Tips voor in de klas:

-Lees het verhaal tot en met ‘Hij was dof en zonder gloed. Ik troostte hem: ‘Het komt wel goed.’ Laat kinderen nadenken over hoe zij ervoor zouden kunnen zorgen dat de ster weer gaat stralen.

-Lees het verhaal verder voor. Praat na afloop over de manieren die het meisje bedacht. Waren er dezelfde ideeën bij als die de kinderen bedachten?

Gespreksstarters

-Hoe zou jij voor de ster zorgen?

-Hoe kan de ster weer gaan stralen en schitteren?

-Op welke plek zou jij een ster willen laten stralen?

-Op wie zou jij een ster willen laten stralen?  

-Aan wie zou jij een ster willen geven?

-Laat de kinderen die willen de volgende zin afmaken: ‘Als ik naar de sterren kijk, denk ik aan……..’

Alles wat was, Afscheid van Ooievaar

Janna de Lathouder & Anne Schneider

Uil voelt zijn veren kriebelen; vandaag is er iets bijzonders. Eerst weet Uil het niet zo goed, wat is er dan zo bijzonder vandaag? Dan beseft hij zich dat Ooievaar vandaag terugkomt van de wintervakantie. En dan vertelt Ooievaar altijd de mooiste verhalen. Uil en zijn vrienden wachten Ooievaar verheugd op.

Alles is anders

Maar dit jaar is het anders: Ooievaar is moe en het lukt niet om verhalen te vertellen. Terwijl Ooievaar slaapt, proberen Uil en zijn vrienden Ooievaar na te doen, ieder op zijn eigen manier. Maar niemand kan het precies zoals Ooievaar. Wat een mooie dag moest worden, blijkt een dag waarop ineens alles anders is als voorheen. Mooi dat dit zo benadrukt wordt, veel kinderen zullen zich kunnen herkennen hierin,

Ooievaar is heengegaan

Dit verhaal brengt uitgebreide taal. Eekhoorn zegt: ‘Ooievaar is heengegaan.’ Een zin die kinderen heel letterlijk kunnen nemen. Mooi is dat het verhaal inspeelt op de vragen die kinderen zouden kunnen stellen. Want waar is Ooievaar dan heengegaan? In het verhaal wordt dit door het gesprek tussen de dieren al uitgelegd. ‘Ik bedoel: ze leeft niet meer,’ legt Eekhoorn uit.

Samen een knoopje maken

Alle dieren hebben tranen en ze weten niks meer te zeggen. Ze houden elkaar vast en troosten elkaar: ze maken samen een knoopje (groepsknuffel). Ook is er ruimte voor de vragen die dieren hebben. Hoe kan Ooievaar nu ineens doodgaan? En wat moet er nu gebeuren? Allemaal vragen die kinderen ook vaak stellen als er een gebeurtenis plaatsvindt die het leven voorgoed verandert.

Afscheid van Ooievaar

Uil en zijn vrienden zorgen voor een mooi afscheid. Ze vertellen elkaar warme herinneringen aan Ooievaar. Samen zorgen ze voor een mooi graf. Er is ruimte voor het verdriet van de dieren. En dan staat Uil op als een echte uil; hij gaat een verhaal vertellen over Ooievaar. En ze besluiten dit ook volgend jaar weer te doen. ‘Er was eens een prachtige ooievaar…..’

De dierenwereld

Vaak blijkt in de boeken de dierenwereld een veilige en warme omgeving om te leren over afscheid nemen: voor kinderen én volwassenen. Want in dit boek zijn de vragen die gesteld worden door de dieren, de vragen die ook kinderen kunnen hebben. Doordat ze zijn geïntegreerd in het verhaal bevestigt dit ons dat de ruimte voor het stellen van vragen heel belangrijk is.

Levenslessen

De dieren nemen stap voor stap afscheid van Ooievaar en zijn hierbij heel betrokken. Die betrokkenheid is ook voor kinderen van groot belang wanneer zij afscheid moeten nemen van een dierbare. Een boek vol levenslessen en handvatten voor wat belangrijk is om aandacht aan te besteden als het om afscheid en verlies gaat. En omdat kinderen zich zullen herkennen in de gevoelens, gedachten en gedrag van de dieren, zal dit boek ook een linkje kunnen leggen met hun eigen verhaal.

Gespreksstarters

Dit verhaal kan uitnodigen tot gesprek. Deze vragen kunnen je op weg helpen.

• Uil voelt zijn veren kriebelen, vandaag is een bijzondere dag? Hoe voel jij je wanneer er een bijzondere dag is? En hoe voelt dit in je lichaam?
• Hoe kun je aan de dieren merken dat ze Ooievaar missen?
• Welke vragen stellen de dieren?
• Hoe komt het dat het Uil niet lukt om precies zoals Ooievaar te vertellen?
• Ooievaar is heengegaan, hoe kun je dit ook zeggen? Hiermee breid je het woordnetwerk uit: zorg dat woorden als overleden, doodgegaan en gestorven aan bod komen.

Tips voor in de klas.

Zet een zin uit het boek als het ware in de spotlight erop en laat het gesprek ontstaan. Ruimte voor invalshoeken en achtergronden van kinderen, heel belangrijk. Ik geef een aantal suggesties:

‘We kunnen afscheid nemen’

‘In plaats van mooie verhalen uit het verre zuiden hoort iedereen zijn eigen verdriet’

‘Tegen de dood begin je niets’

Schrijfopdracht:

Schrijf je eigen ‘Er-was-eens-verhaal’. Laat de kinderen nadenken over voor wie zij een ‘Er was eens’ verhaal willen schrijven.

Olifant op het feest, Laurina de Visser & Linda Bikker

Verdriet mag er zijn en vraagt niet om oplossingen. Verdriet heeft ruimte nodig. Deze waardevolle boodschap brengt dit boek. Het zo belangrijk dat kinderen al vanaf jonge leeftijd ervaren dat verdriet er mag zijn en dat tranen niet weggestopt hoeven te worden. En hoe mooi is het dan dat je in het verhaal van Muis, Olifant en hun vrienden stapt en met ze meeleeft.

Leren over verdriet

Olifant voelt zich verdrietig en zondert zich af op de verjaardag van Muis. Verschillende dieren proberen Olifant op te vrolijken. Ze zoeken naar oplossingen zodat Olifant zich weer beter voelt. Zo brengt Kikker hem een cadeautje. Ook de anderen dieren proberen het verdriet van Olifant te laten verdwijnen. Maar Olifant voelt zich niet beter. Dan zegt Muis het volgende: ‘Praat maar met me over je tranen, Olifant.’

Olifant kan het verdriet niet langer tegenhouden en begint te huilen. Daarna is het verdriet weg en voelt Olifant dat hij weer feest wil vieren. Het verhaal biedt voor kinderen, en ook voor volwassenen trouwens, veel aanknopingspunten met het eigen leven. Een krachtige en symbolische manier om te leren over verdriet.

Elephant in the classroom

Achter in het boek staat de songtekst van The Bowery ‘Te elephant’. Het verhaal van ‘Olifant op het feest’ is hierop gebaseerd. Zoals je misschien al weet gebruik ik deze metafoor graag ook voor in de klas: soms is er duidelijk iets aanwezig, maar wordt er niet over gesproken. Dan heb je ‘the elephant in the classroom’. Dit lied kende ik nog niet en ik vind het super dat ik deze nu heb leren kennen.

Over de makers van dit boek

Je merkt dat Laurina en Linda hun door hun eigen ervaring dit verhaal met veel missie en kracht vertellen en vormgeven. Daardoor voel je de boodschap extra en dat geeft je een heel fijn boek in handen om met kinderen verdriet bespreekbaar te maken.

Een boek dat ik als kind had willen lezen en een boek dat op elke school aanwezig zou moeten zijn: niet in de kast maar in de hand van de leerkracht om voor te lezen en om met kinderen over te praten. En waarom ik dit boek een extra warm hart toedraag? Het thema van dit boek zorgt voor een perfecte basis om gouden tranen te laten glinsteren.

Tips voor in de klas:

Het verhaal van Olifant en zijn vrienden leent zich uitstekend voor gesprekken met kinderen. Ik geef hieronder een aantal gespreksstarters, verdiepingsvragen en reflectievragen. Deze starters en vragen helpen je op weg om de lijn van het verhaal duidelijk te maken en om verder te filosoferen over dit onderwerp. Niet de juiste antwoorden doen ertoe maar de ruimte en vrijheid om dit onderwerp te verkennen.

Gespreksstarters verhaal:

-Wat is er met Olifant aan de hand?

-Welke oplossingen bedenken de vrienden van Olifant?

-Hoe komt het dat de oplossingen van de vrienden niet werken?

-Wat doet Muis anders?

Verdiepingsvragen verdriet:

–Waardoor kun je je verdrietig voelen?

-Kun je verdriet meten?

-Heeft verdriet een oplossing nodig?

-Duurt verdriet altijd even lang?

-Is verdriet als je je beter voelt helemaal weg?

-Zijn alle tranen hetzelfde?

Reflectievragen:

-Voel jij je ook wel eens zoals Olifant? Wil je een voorbeeld geven?

-Herken je het gevoel van een buik vol met tranen?

-Lucht huilen op?

-Voelen alle tranen voor jou hetzelfde?  

-Hoe heb jij weleens iemand geholpen die zich verdrietig voelde?

Herdenken met kinderen op 4 mei

Vind jij het belangrijk om dit mee te geven aan kinderen? Wil jij je kinderen vertellen wat we herdenken en waarom? Allereerst zoom ik in op het begrip herdenken. Daarna geef ik tips voor herdenken met kinderen.

Herdenken

Herdenken is op een plechtige en bewuste manier denken aan een overleden dierbare of gebeurtenis uit het verleden: een gebeurtenis of dierbare in herinnering nemen. Dit herdenken gebeurt natuurlijk het hele jaar door op kleinere schaal in familie-, school- of werkring. Maar ook op landelijke schaal met collectieve belevenis: op 4 mei. En dan worden gebeurtenissen van langer geleden herdacht: de Tweede Wereldoorlog, maar ook zeker gebeurtenissen die zich korter geleden afspeelden en die nog steeds aan de gang zijn. Denk aan de mensen die niet in veiligheid zijn en moeten vluchten. Ook vandaag.

Tijdlijn

En laten we kinderen niet onderschatten, zij krijgen ook het nieuws mee, kijken het Jeugdjournaal en beseffen zich steeds beter dat vrijheid geen vanzelfsprekendheid is. Daarom is het waardevol dat kinderen meegenomen worden in de tijdlijn van de maatschappij waar ze in leven. En dat gaat dan over gebeurtenissen van langer, korter geleden en over gebeurtenissen in het nu. Herdenken kunnen we kinderen leren en meegeven. Leg ze in hun eigen taal en passend bij hun leeftijd uit waarom we vandaag herdenken. En geef ze eventueel iets te doen in aanloop naar de herdenking. Dat geeft kinderen eigenaarschap en het gevoel een onderdeel te mogen zijn van iets met zoveel lading.

Tips

• Besef je dat kinderen elk jaar meer zullen snappen van dit landelijke ritueel. Door ze jaarlijks stap voor stap mee te nemen, groeit het besef dat dit iets belangrijks is. Rituelen verbinden!
• Oorlog kan een abstract begrip zijn. Soms roept het angsten op bij kinderen. Je kunt dan vertellen dat we juist herdenken omdat we ook willen benadrukken dat we nu leven in vrijheid. En dat we er met z’n allen aan werken en om in vrijheid te kunnen blijven leven.
• Gebruik een prentenboek om het naar de wereld van de kinderen te halen. Bijvoorbeeld ‘de kleine soldaat’ of ‘op de vlucht’.
• Leg uit: met alle mensen in Nederland 2 minuten stil zijn is respect hebben voor alle oorlogsslachtoffers, vroeger en nu.
• Pluk samen met de kinderen mooie bloemetjes die ze neer kunnen zetten thuis. En leg hierbij de link met de bloemenkransen die bij de verschillende monumenten in heel het land neergelegd worden. Je kunt bijvoorbeeld zeggen: ‘Wist je dat er kransen worden neergelegd omdat deze staan voor oneindigheid. Want je ziet de vorm van een cirkel in een krans. De kransen benadrukken dat we altijd aan deze mensen en aan de gebeurtenissen van toen zullen denken.’
• Verplicht jonge kinderen niet om stil te zijn, maar laat ze bijvoorbeeld spelen of tekenen terwijl de televisie aan staat. Wel kun je aangeven dat papa en mama 2 minuten niet zullen praten. Ze krijgen meer mee dan je denkt. Uiteraard kun je van oudere kinderen meer vragen.
• Tieners kunnen weerstand hebben, laat het er zijn. Je legt nu de basis en geeft ze mee dat jij het als ouder belangrijk vindt.

Wist je dat er kransen worden neergelegd omdat deze staan voor oneindigheid. Want je ziet de vorm van een cirkel in een krans. De kransen benadrukken dat we altijd aan deze mensen en aan de gebeurtenissen van toen zullen denken.

Website

De website www.denkboek.nl leert kinderen, en volwassenen trouwens, over herdenken en vertelt verhalen van mensen die leefden in de oorlog. Je kunt zelf een herdenking samenstellen en passende rituelen kiezen. Wist je bijvoorbeeld dat er in Nederland meer dan 4000 oorlogsmonumenten zijn? Zoveel te ontdekken op deze website. Ook een verrijking voor in de klas.

Twee boekentips

De kleine soldaat legt in weinig taal en heldere afbeeldingen uit over het thema oorlog. Een boek met hoop voor de toekomst en de ervaringen die voor altijd bij je horen.

‘Op de vlucht’ is een boek dat met hele krachtige zinnen begint.

Stel je voor toch
er is oorlog

En zo wordt je meegenomen in het gevoel en de angst die veel mensen op deze wereld moeten voelen. Heel waardevol om met kinderen te bespreken.

Een verhaal over afscheid nemen van een thuisland.
Over de angst die daarbij komt kijken.
Een verhaal over wennen in een nieuw land. Je welkom voelen en soms niet.

Weer in de klas, tips om te herdenken

4 en 5 mei vallen eigenlijk overal in de meivakantie. En bij terugkomst op school, als de vakantie wordt besproken, kun je natuurlijk alsnog stilstaan bij deze belangrijke dagen. Je geeft kinderen de belangrijke boodschap mee dat herdenken erbij hoort. Maak kinderen bewust van het feit dat deze dagen er ook toe doen en zoek naar een manier om. al is het maar kort, aandacht te besteden aan 4 en 5 mei.

• In veel klassen wordt na de vakantie gestart met de werkvorm ‘ Ga staan als’. Voeg bijvoorbeeld de volgende zinnen toe aan de ‘na-de-meivakantie-editie’: ga staan als je twee minuten stil bent geweest. Ga staan als iemand van je familie twee minuten stil was. Ga staan als je bloemenkransen hebt gezien op televisie. En zo kun je nog meer zinnen toevoegen.
• Maak samen met de kinderen een woordveld rondom ‘herdenken’. Kinderen kunnen hier hun eigen ervaringen in kwijt. Hoe herdenken zij thuis?
• Bekijk klassikaal (midden- en bovenbouw) de website www.denkboek.nl, kies een verhaal uit en maak gezamenlijk een herdenking en bekijk deze online.
• Lees een boek voor (zie tips hierboven) en maak hier een dieper moment van door na het boek een minuut stil te zijn. Dit kan een mooie toevoeging zijn aan leren herdenken.
• Zet het gedicht van DR. F.M. Wibaut centraal en laat kinderen hierop reageren. Ook kunnen er tekeningen bij gemaakt worden.

‘Er is maar een land: de aarde

Er is maar een volk: de mensheid

Er is maar een geloof: de liefde’

DR. F.M. Wibaut

De rode ballon, Nadja Van Sever

Dit boek gaat over sterrenkindjes: kinderen die in de baarmoeder of net na de geboorte overlijden. Wat mooi en waardevol dat er naast prentenboeken over dit onderwerp nu ook een jeugdboek is rondom dit onderwerp. Voor kinderen vanaf acht jaar om zelf te lezen: het mooiste is in de nabijheid van of samen met een volwassene. Maar ook is dit boek zeker voor ouders, leerkrachten en coaches om te lezen. Want wow, dit boek geeft zoveel inzichten en invalshoeken en laat je het rouwproces van kinderen en ouders meebeleven.

Het verhaal

De mama van Sem heeft een baby in haar buik en hij wil zo graag dat het een broertje is. Dat vertelt hij ook aan iedereen. Maar dan blijkt het bij de controle niet goed te gaan met de baby in de buik. En het is ook nog een zusje; Sem had juist aan iedereen verteld dat hij een broertje zou krijgen. Er worden verschillende onderzoeken gedaan, maar het zusje van Sem kan niet gezond meer worden en zal dood geboren worden. Het verhaal neemt je mee in het hele proces van verheugen op een nieuw gezinslid, het slechte nieuws, hoop, afscheid nemen, het schuldgevoel van Sem om dat hij eigenlijk een broertje wilde, en verder leven.

Twee perspectieven

In het begin is het even wennen aan de wisseling van perspectief. Het verhaal begint met de baby in de buik die vertelt hoe het daar is bij mama. Daarna lees je het volgende hoofdstuk verder vanuit de belevingswereld van Sem. Zo wisselen deze twee perspectieven elkaar elk hoofdstuk af. Wat in het begin wennen is, blijkt een mooie rijke benadering van het verhaal. Bijzonder is dat je als lezer ook baby Kato, al is ze overleden, steeds beter leert kennen. En daarmee voel je gelijk de erkenning voor alle sterrenkindjes. Want ook al is ze dood, haar leven blijft een onderdeel van het gezin. Zo is de boodschap van Kato aan het einde.

‘Want wij zijn broer en zus! En wij zijn sterk en dapper voor altijd.’

Magisch denken

‘Hij zal alle karweitjes opknappen en zorgen dat mama niets hoeft te doen. Dan sterft zijn zus niet! Daar is hij zeker van.’

Alle dilemma’s en overtuigingen waar een kind tegenaan kan lopen bij zo’n groot verlies, komen aan bod. Bovenstaand citaat laat zien hoe kinderen kunnen denken. Door iets te doen hopen ze dat ze op kunnen lossen wat er aan de hand is. Kinderen kunnen nog magisch denken: ze denken bijvoorbeeld wanneer ze goed luisteren, dat het weer kan worden zoals het was. Of ‘als ik niet had gedacht dat ik eigenlijk een broertje wilde, was mijn zusje niet doodgegaan.’

Toekomst

Sem heeft toch de behoefte om op een bepaalde manier na te denken over zijn zusje in de toekomst. Hij houdt van voetballen en wilde heel graag een stoer zusje. Eerst wilde zijn ouders zijn zusje ‘Saar’ noemen. Maar Sem heeft een meisje in de klas dat Kato heet, dat vindt hij een veel stoerdere naam. Zijn ouders besluiten hun dochter Kato te noemen.

‘Hij zal een tekening maken van Kato als voetballer. Ze moet een truitje dragen met haar naam erop en schoenen met noppen.’

De rode ballon

De titel van het boek is een metafoor. Opa vertelt aan Sem dat de rode ballon het lichaam van Kato is, hij blaast de ballon op en bindt een touwtje om het uiteinde. ‘Het rubber is het lichaam van Kato. Maar binnenin zit de lucht. Die zorgt ervoor dat de ballon leuk wordt.’ Als de lucht eruit is, heb je niet veel meer aan de buitenkant. Maar de lucht is niet weg, die is overal om ons heen. Zo is het ook bij je zus. Haar lichaam is net als de ballon, een leeg omhulsel. Maar zij is hier bij ons, net als de lucht.’

Ik ben enorm onder de indruk van deze uitleg. Wat kan een rode ballon tezamen met de uitleg uit het boek een mooie opening zijn voor een les over ‘de dood’(zie tips voor de leerkracht onder aan deze blog).

Rouwhoekje (=koesterhoekje) in de klas

Natuurlijk lees ik dit boek met de bril van rouw- en verliesbegeleider voor het onderwijs. En wanneer de meester een hoekje heeft gemaakt in de klas, is dit schrikken voor Sem. Wilde hij dit wel? Er is niets aan hem gevraagd en hij heeft geen beslissing kunnen nemen over dit hoekje in de klas.

Belangrijk dat dit ter sprake komt in het boek. Want daaruit komt de behoefte van kinderen om op een of andere manier eigenaarschap over de situatie te voelen, duidelijk naar voren. Goed bedoeld van de meester, maar zoveel krachtiger als er aan Sem gevraagd wordt wat hij wil. Kinderen kunnen heel goed aangeven wat ze willen.

Eerlijk en open

Het verhaal laat voor kinderen veel ruimte over om na te denken en te filosoferen waar iemand ‘is’ na de dood. En ook is er duidelijke taal, soms met humor, die kinderen in eerlijkheid vertelt hoe dingen gaan; in het ziekenhuis, tijdens de begrafenis, in de rouwgroep, op school en bij de psycholoog.

Belangrijke organisaties en jaarmomenten

Verschillende organisaties die zich inzetten voor ondersteuning na het verlies van een sterrenkindje komen voorbij in het verhaal. Dit maakt het actueel en informatief. En verschillende belangrijke jaarmomenten zijn een rode draad in het verhaal: hoe ga je om met een jaardag van iemand die is overleden? En hoe ervaar je Kerstmis en Oud en Nieuw?

Veel herkenning

Tijdens het lezen vond ik veel herkenningspunten. Soms bracht het me terug in de tijd en voelde ik weer heel goed wat ons gezin meemaakte toen mijn broertje plotseling overleed. En zo’n herkenningspunt zorgt voor een glinstering in mijn gouden traan: aandacht voor herinneringen en het gevoel dat je niet alleen bent. Dat maakt dit boek compleet, alle invalshoeken zijn aanwezig.

Tips voor leerkrachten

-Lees het boek eerst zelf en schrijf de zinnen die jou raken op met daarachter de nummers van de bladzijden.

-Wanneer je de opgeschreven zinnen bekijkt, kun je soms een thema of rode draad herkennen.

-Aan welke gebeurtenissen in jouw eigen leven linken de passages die je het meeste raken?

-Voor welke kinderen in jouw klas kan dit boek connectie hebben met hun eigen levensverhaal?

-Welke vragen kunnen kinderen stellen na het lezen van dit boek? Brainstorm deze even onder elkaar op een blaadje of in een word-document.

-Welke zinnen kun je gebruiken om met kinderen een open gesprek aan te gaan over rouw en verlies?

– Wil je het boek gaan voorlezen dan kun je als intro eerst een rode ballon meenemen en uitleggen wat opa vertelt aan Sem. Dit is een mooie beeldende uitleg waar ieder kind over na kan denken en zijn mening en levenservaring aan kan koppelen. Houdt ook rekening met religie en verschillende zingevende verhalen die kinderen van huis uit meekrijgen.

Organisaties die genoemd worden:

Het Berrefonds

VZW Boven de Wolken

Met Lege Handen

Een doodgewoon doeboek

Toen ik het boek kocht en later doorlas, kon ik niet stoppen met kijken en lezen. Ik wist het meteen, dit boek verdient een eigen blog. Omdat ik zoveel mogelijkheden zie voor ouders, leerkrachten, kindercoaches en andere volwassenen die kinderen met verlies echt zien. Natuurlijk om het cadeau te geven. Maar zie ook de kans om het boek zelf te lezen en laat je inspireren door de verrassende invalshoeken. Ik probeer een beschrijving te maken, maar ga het vooral zelf beleven. Want dit boek is een prachtige reis: ook voor volwassenen.

Verhaal van Kariene

Het doeboek start met het verhaal van Kariene, de maakster zelf. Kariene verliest haar vader als ze elf is. Wanneer Kariene volwassen is ontmoet ze de moeder van Elin. Deze ontmoeting stimuleerde haar dit boek te maken. Want ook Elin moet haar vader missen. Karien schreef en tekende alles wat haar geholpen heeft. De mooie boodschap die in dit boek zit is dat het verlies voor altijd bij je hoort, het is jouw puzzel van het leven.

Voelen, tijd en kijken

Aan de hand van deze drie hoofdthema’s wordt op creatieve wijze de veerkracht gestimuleerd. Kariene legt uit dat er een plekje was in haar lichaam dat alles wist, zoveel meer dan je hoofd dat soms juist paniek en onrust veroorzaakt. Voelen geeft vertrouwen en rust.

Ook is tijd een belangrijk element: herinneringen, mooie momenten maar ook moeilijke dingen die je hebt meegemaakt. Via tijdlijnreizen kun je overal naar toe, en het mooiste is, je kunt altijd terug naar het nu.

Met de brillenwinkel als metafoor worden kinderen uitgedaagd om na te denken over welke bril ze opzetten, wanneer ze naar hun eigen leven kijken. Met oefeningen die je spelenderwijs kunt doen. En die ook zeker voor volwassenen uitdagend kunnen zijn. Je wordt meegenomen in tekeningen die kinderen uitnodigen om na te denken over hun eigen wijze van omgaan met datgene wat hun leven voorgoed heeft veranderd.

Taal  

Ik vind de taal die Kariene gebruikt echt fantastisch. Woorden als tijdreisje, lanterfanten, vertoveren, levenseiziger en levensuitvinder: ze prikkelen jouw ervaring, beleving en kijk op dat wat je hebt meegemaakt. En kan ik er nog zoveel meer noemen, echt waar. Het boek staat er vol mee. Dit soort woorden zetten mijn gedachten aan en zien direct de mogelijkheden voor in de klas. Een les over reizen over jouw eigen tijdlijn. Zou dat niet heerlijk zijn?

Je bent niet alleen

Misschien vind ik dit wel de krachtigste boodschap in het boek. Ik weet dat ik hier als jong meisje op de basisschool heel erg mee worstelde: het gevoel anders te zijn. De verhalen van andere kinderen kende ik niet. En het werkt echt, wanneer je dit boek doorleest voel je de erkenning en herkenning door de tekeningen op de bladzijden heen. Ook omdat Kariene haar verhaal vertelt en je zo meeneemt door het hele doeboek heen en je door prikkelende vragen en opdrachten op veerkrachtige wijze naar jouw eigen levensverhaal laat kijken. 

‘Je bent niet alleen, want ik ben er met mijn verhaal. En dat verhaal van mij raakt aan het verhaal van Elin. En dankzij de ontmoeting van mij en haar moeder begon dit boek.’

Vijf lockdown inspiratietips voor leerkrachten

Wow, wat een nieuws. Ik denk dat ik niet helemaal verwacht had dat ook de scholen nu al dicht zouden gaan. In ieder geval niet het PO. Ik was ik nog bezig met een blog met herinnertips voor in de klas, ik besluit deze blog nu direct om te vormen tot een blog die jou als leerkracht een beetje steun en vertrouwen geeft en wellicht inspiratie om de verbinding met jou klas te houden.  

Een situatie die ineens helemaal anders is, dit heeft zeker elementen van rouw in zich. En wanneer we dit meemaken schieten we vaak in overlevingsstrategieën. Misschien herken je dat bij jezelf: je gaat plannen maken, overleggen met collega’s, manieren bedenken om de klas bij elkaar te houden of misschien wacht je wel even af. Allemaal heel begrijpelijk en eenieder doet dat op zijn eigen manier. Ik herken het ook zeker bij mezelf en probeer te bedenken wat ik kan doen voor mijn klas

Ik zet mijn eerste ideeën ter inspiratie op papier. Er geen goed of fout, maar misschien heb je er iets aan.  En ook hoor ik graag jouw aanvulling.

Heb vertrouwen in sterke schouders

Ongetwijfeld gaat er allemaal nieuws komen over resultaten, achterstanden en tijd die we missen. En je hoort me niet zeggen dat het er niet is. Alleen denk ik dat het veel meer gaat om hoe kinderen hier mee om leren gaan. De levenslessen die ze leren en de ze veerkracht die ze opdoen.

Hoe moeilijk het soms ook is. Laat je als leerkracht niet gek maken, vertrouw op jezelf en de basis die je in de eerste vier maanden van dit schooljaar al hebt gelegd. En vertrouw op de sterke schouders van kinderen, en natuurlijk die van jezelf.

Maak morgen een groepsfoto in de kerst-versierde klas

Zet deze foto op de groepssite, stuur ‘m naar de ouders, of geef de foto mee naar huis. We kunnen dan wel niet met Kerst op school zijn, dan nemen we de klas een beetje mee naar huis.  

Geef aandacht aan wat je wilt achterlaten in 2020 en kijk naar de toekomst

Denk samen na over de vraag: Wat laat je liever achter in 2020? Daarna kun je praten over waar de kinderen naar uitkijken. Een blik op de toekomst geeft kracht. Je geeft aandacht aan de realiteit, en geeft perspectief.

Zoek een vast herkenningspunt in jouw klas.

Elke klas heeft wel een symbool, herkenningspunt, boek etc. dat een vast baken is in jullie klas. Dit kan ook een zin of woord zijn. In sommige klassen wordt gewerkt met een klassenpop. Stel deze centraal in de online lessen: af en toe, hoeft niet altijd. Maar dit geeft herkenning en legt een verbinding tussen thuis en school.

Zelf werk ik met de glunderketting en dit is een symbool voor de klas als geheel. Deze zet ik dan ook weer centraal in eventuele online lessen. Of ik stuur een foto van mijzelf met de ketting wanneer kinderen online werk toesturen. 

Werkwoorden voor de leerkrachten

Wanneer ik met leerkrachten praat over rouw en verlies op school, denk ik graag in werkwoorden voor de leerkracht. En dan andere werkwoorden dan die we misschien normaal gewend zijn. In situaties rondom rouw en afscheid, en in dit geval een situatie die ineens anders is, gaat het niet over oplossen. Je kunt de realiteit niet veranderen. 

Wij gaan graag in de actiestand: we zijn doeners. En in deze situatie is ‘zien’ misschien wel het allerbelangrijkste werkwoord voor de leerkracht. Het gaat dan om het kind zien en daarna pas de leerling. Een gevleugelde uitspraak van Luc Stevens.

‘Eerst het kind, dan de leerling’

Want als je de connectie met de kinderen houdt, zet je je basis die je in de klas hebt gelegd voort in januari. Daar heb ik alle vertrouwen in.

Chocoladelettersymboliek 

Deze periode leent zich bijvoorbeeld goed voor chocoladeletter symboliek. Geef een kind of volwassene de eerste letter van de naam van diegene die gemist wordt. Een moment van erkenning, aandacht kunnen hebben voor diegene die er niet meer is. En zo is diegene er toch bij, al is het op een heel andere manier. Het verdriet kan aangeraakt worden. In deze blog beschrijf ik de chocoladelettersymboliek van een moeder en geef ik tips voor in de klas. Wil je meer tips rondom sinterklaas, rouw en kinderen: lees dan de blog die ik eerder schreef. 

Inspirerend berichtje 

Zo ontving ik onlangs een berichtje van een moeder die voor haar twee dochters van 15 een chocoladeletter kocht: de ‘P’ van papa en de eerste letter van zijn naam. Een inspirerend berichtje. Want dit was in deze tijd een moment van erkenning, voor de dochters en de moeder. 

Bij elke hapje dichtbij 

De dochters van vijftien jaar vonden het mooi om de letters te zien. Steeds als ze een hapje nemen, is het gevoel dichtbij. Hun vader mag er ook nu nog zijn. Een toegankelijke manier in deze tijd om te denken aan wie je mist.

De moeder schreef er een gedichtje bij en met toestemming deel ik dit gedichtje. Laat je inspireren

Lieve meiden

Welke letter je in je schoen treft is om het even…..

Sint kan jullie wel de letters van jullie naam geven

Maar hij bedacht ineens een ander plan

Omdat je de persoon met deze letter helemaal niet missen kan

Sint

Chocoladelettersymboliek in de klas 

In de klas worden vaak letters gekleurd en geknutseld in deze periode. Vaak wordt hiervoor de eerste letter van de naam van een kind gekozen. Maar wat gebeurt er als je kinderen de letter van een lief familielid laat kiezen. Dit geeft gelijk de ruimte aan kinderen die iemand moeten missen om deze letter te kleuren of te maken. 

Zo’n activiteit schept ruimte voor verhalen en kan een aanhaakmomentje voor kinderen zijn om te vertellen over diegene die ze missen. 

Begin de activiteit bijvoorbeeld als volgt: 

-Vandaag kiezen we letter van iemand die we heel lief vinden, aan wie we soms extra denken of de letter van iemand die we missen. 

-Deze letter gaan we mooi versieren en kleuren. 

-Om de letter heen of juist in de letter, kun je mooie herinneringen schrijven aan diegene die je mist. Bij jonge kinderen kun je dit samen doen. 

Tips: 

-De letter lamineren maakt deze geschikt om neer te leggen op de begraafplaats. 

-De letter (bij voorkeur een iets kleiner formaat) kan ingelijst worden voor in een koesterhoekje. 

-Eventueel kunnen er meer letters gemaakt worden om aan familieleden te geven: de mensen die ook veel denken aan diegene die gemist wordt. 

-Wanneer de hele klas iemand moet missen, kan de letter gegeven worden aan de nabestaanden. Ook mooi als er dan herinneringen of troostwoorden omheen staan. 

-De letters een tijdje ophangen in de klas, maakt de mensen die gemist worden, of aan wie extra gedacht wordt een beetje aanwezig in de klas. 

Wil je meer weten over symboliek en herdenkingsrituelen voor kinderen. Kijk dan eens bij Ik denk aan je.

Verlanglijstje van een kind in rouw 

Wat zou er staan op het Sinterklaasverlanglijstje van een kind dat rouwt? Misschien is er wel een gelovig kind dat al kan schrijven: en dit kind schrijft op zijn lijstje zet dat hij zijn vader terug wil. Of dat zijn ouders weer bij elkaar komen. En dan waarschijnlijk opgeschreven onder het spectaculaire speelgoed dat hij ook wil hebben. Want dat zijn kinderen: ze lijken de rouwbeleving in en uit te gaan, ze rouwen in stukjes.

‘Sinterklaas, mag ik mijn vader terug’

Jongere kinderen zeggen het misschien spontaan of vragen het daadwerkelijk aan Sinterklaas. Zoals een paar jaar geleden een meisje die op school aan Sinterklaas vroeg of ze haar vader terug kon krijgen. Sinterklaas moest even slikken. Er zullen ook kinderen zijn die het denken en niet durven zeggen. Die aanvoelen dat het moeilijk is voor hun ouders of directe omgeving.  En oudere kinderen snappen natuurlijk dat de overleden persoon niet meer terug kan komen, maar feestdagen kunnen extra dat gevoel van gemis activeren; bij kinderen én bij volwassenen.

Alles is anders  

Stille verlangens, uitgesproken verlangens. Er spreekt een behoefte uit. Kinderen zoeken de verbinding met hoe het vorig jaar was, hoe het was voordat hun levensverhaal voorgoed veranderde. Dat mama altijd pepernoten bakte en nu oma. Maar nu is alles anders. Of dat je kleine broertje op 5 december altijd al een uur voor het raam stond te kijken of hij Piet aan zag komen. Wiebelend van spanning. Dit jaar staat hij er niet meer. Of dat kinderen Sinterklaas twee keer vieren omdat hun ouders gescheiden zijn.

Cadeautjes, plezier en gemis 

Het kan zijn dat een kind niets laat merken, zeker als er tijdens het vieren een feest meer mensen zijn. Een kind wil zijn kwetsbaarheid niet tonen maar kan het van binnen heel moeilijk hebben. En uiteraard willen kinderen ook gewoon plezier hebben en cadeautjes ontvangen. Hieronder zet ik een aantal tips uiteen voor het vieren van Sinterklaas wanneer er veel veranderd is in het gezin of in de directe omgeving. Deze tips zijn ook van toepassing in klassen en groepen.

In het gezin: 

1. Leg een kind uit hoe jij je voelt. Het tonen van oprechte gevoelens is belangrijk. En daarbij leg je uit dat dit niet door hem komt, maar door de situatie. Door de eigen gevoelens te tonen en uit te leggen geef je kinderen het goede voorbeeld.
2. Vertel een kind dat zijn gevoel er mag zijn. Kinderen kunnen blij zijn omdat ze een mooi cadeau krijgen en kort daarna heel verdrietig zijn; op dat moment voelen ze de pijn van het gemis. Benadruk dat dit mag en dat het erbij hoort. Ook kan het zijn dat kinderen zich heel blij voelen en bijvoorbeeld niet hoeven te huilen. Hier kan dan schuldgevoel bij komen kijken. Maak kinderen duidelijk dat ze blij kunnen zijn en plezier kunnen hebben. Dit doet niets af aan hun gemis.
3. Bekijk wat werkt voor een kind en de omgeving (familie). Voel je niet verplicht om aan alles mee te doen. Eenieder rouwt op eigen wijze en het verschilt wat goed voelt. Blijf bij jezelf. En kijk goed naar de voorkeuren van een kind.
4. Houdt zoveel mogelijk vast aan tradities die gewoon zijn in het gezin. Dit geeft kinderen houvast en veiligheid. Tevens zullen ze de warmte van het samenzijn tijdens het Sinterklaasfeest ervaren. Ook als er verdriet is. Het doorleven van de pijn is een belangrijk element in de rouwverwerking.
5. Vorm samen een nieuw ritueel om te denken aan diegene die je mist. Dit nieuwe ritueel kan hand in hand gaan met de tradities die er waren. Een nieuw ritueel geeft de verandering op een veilige en liefdevolle manier vorm. 

In de klas: 

1. Benoem het verlies in de klas. En geef aan dat het voor het betreffende kind een moeilijke tijd is. Dat tijdens feestdagen het gemis extra pijnlijk kan zijn.
2. Doe iets samen met de klas. Laat de kinderen eventueel een gedicht maken voor het kind. Of een andere tekst bedenken op een bekende Sinterklaasmelodie.
3. Bedenk met de klas een ritueel. Wanneer een kind uit de klas is overleden, dan kan de klas een ritueel bedenken om het kind te gedenken. Even stil zijn met z’n allen voorafgaand aan het feest bijvoorbeeld. Er kan een kaarsje branden, iets voorgedragen worden.
4. Geef als leerkracht een kleine krachtgever aan het kind. Bijvoorbeeld een kaart met kleine tekst, een mooie steen etc. Zie ook hieronder bij wat je het kind kunt geven.

Dingen die je kunt doen of geven:

1. Sta voorafgaand aan pakjesavond met z’n allen stil bij het verlies van een dierbare. Er kunnen een paar mooie woorden gezegd worden. Eventueel in dichtvorm.
2. Maak met de kinderen een Sinterklaaslichtjeshouder, bijvoorbeeld van een oude jampot. Dit lichtje kan branden bij de foto van diegene die er niet meer is.
3. Geef het kind in de schoen of op pakjesavond een cadeau wat een onderdeel kan zijn in het rouwproces. Bijvoorbeeld een fotolijstje (eventueel met versiersels om zelf te versieren naar eigen smaak), een medaillon met foto, een herinneringskoffertje, een dagboek. Uiteraard zit dit cadeautje tussen andere luchtigere cadeautjes die het kind wil hebben. Echter, zo’n specifiek cadeau geeft het kind erkenning en vertelt dat het gemis er mag zijn. Ook tijdens gezellig samenzijn; het wordt niet vergeten.
4. Geef het kind een steun gevend gedicht; dit kan ook uit ‘Sinterklaas’ zijn naam.
5. Geef het kind een bijzondere edelsteen; bijvoorbeeld de granaat, de heliotroop en de onyx. Stop dit in een mooi doosje met een uitleg erbij.
6. Geeft het kind de chocoladeletter van diegene die er niet bij is. Misschien beladen maar ook mooi. Helemaal als je een hele speciale kiest, mooi versierd.

traan

Ieder kind rouwt anders en met Mijn Gouden Traan bied ik ondersteuning aan kinderen en leerkrachten. Het is zo belangrijk dat deze kinderen gezien worden met hun ‘gouden traan’. Deze tranen geven niet alleen het verdriet weer maar ook de kracht van het kind. Mijn missie is om deze gouden tranen te laten glinsteren. Ik wil zorgen voor erkenning van het verdriet. We willen altijd maar doorgaan maar het verdriet mag gezien worden. Ik wil iets geven, wat ik zelf heb gemist. We willen in onze maatschappij altijd graag dingen oplossen, maar pijn en verdriet verdwijnen niet met een SMART doelstelling. Ik help leerkrachten de steun te bieden aan kinderen en maak het bespreekbaar. Leren over de dood, geeft het leven zoveel meer betekenis. Het levensverhaal van een kind is, zo jong als ze zijn, voorgoed veranderd, al zijn ze zich er nog niet altijd van bewust. Erkenning kan het verschil maken voor de verdere ontwikkeling.