De waarde van metaforen bij rouw

Voor kinderen en volwassenen in het onderwijs

Zelf haal ik heel veel uit metaforen en symboliek rondom rouw. Rouwliteratuur, prentenboeken en jeugdboeken: overal vind ik treffende metaforen die gebruikt worden om meer woorden en betekenis te geven aan rouw en verlies. Het geeft een dieper inzicht in eigen ervaringen en tegelijkertijd helpen metaforen me om mijn missie kracht bij te zetten. Ze ondersteunen in uitleg en vormen een inspiratievolle basis voor rituelen. Er zijn de bekende metaforen en ook nieuwe (creatieve) metaforen die rouw en verlies toegankelijker kunnen maken. In deze blog beschrijf ik de betekenis en eigenschappen van metaforen, welke waarde ze geven aan de thema’s rouw en verlies, hoe kinderen zicht ontwikkelen ten aanzien van metaforen en wat ze kunnen betekenen voor Gouden levenslessen.

Metaforen en kinderen

Al langer vroeg ik me af in hoeverre metaforen voor kinderen ondersteunend kunnen zijn. En uiteraard richt ik mij hierbij vooral op metaforen en symboliek rondom rouw en verlies. Mijn eigen ervaring is dat het mij als leerkracht helpt om dit soort metaforen tot mijn beschikking te hebben. Ik introduceer ze graag in de klas: zeker ook bij jonge kinderen. Mijns inziens geven metaforen verrijkende taal aan brede en abstracte begrippen. Dit is mijn persoonlijke ervaring en ook hoor ik het regelmatig terug van collega-leerkrachten. Maar is het inderdaad ondersteunend om metaforen te gebruiken? Of praten we over de hoofden van kinderen heen? En welke toevoeging kunnen metaforen hebben ten aanzien van Gouden levenslessen in de klas?

Continu proces

Vanaf welke leeftijd kunnen kinderen metaforen begrijpen? Omtrent deze vraag is er geen eenduidig antwoord. Zo zijn er onderzoekers die zeggen dat kinderen al vanaf vierjarige leeftijd metaforen kunnen begrijpen. Andere onderzoekers benoemen dat dit pas rond tienjarige leeftijd mogelijk is. Uiteraard speelt ook de kennis van de taal een grote rol en is het goed voor te stellen dat kinderen die de taal minder vaardig zijn, meer moeite hebben met het begrijpen en toepassen van metaforen. Ik kan me het meeste vinden in de bevindingen van Stella Vosniadou. Zij stelt dat het leren interpreteren van metaforen eerder een continu proces is dan een ontwikkeling in fasen. Kinderen ontwikkelen zich ten aanzien van het begrijpen van metaforen.

Denken

De manier van denken en de ontwikkeling die kinderen hierin doormaken, heeft grote invloed op het begrijpen van metaforen. We zien deze manier van denken en leren ook van invloed op de ontwikkeling ten aanzien van het concept dood. Immers, jonge kinderen leren nog vooral door zintuigelijke waarneming of wel perceptueel denken. Rond het tiende levensjaar begrijpen de meeste kinderen het biologische aspect van de dood. Ook rond deze leeftijd zouden veel kinderen metaforen kunnen begrijpen. Kinderen hebben rond deze leeftijd de ontwikkeling tot abstract kunnen denken doorgemaakt.

Symbolen en metaforen

Symbolen en metaforen: beiden vind ik ze van grote waarde voor het onderwijs. En meer specifiek zeer waardevol voor het benaderen van de onderwerpen rouw en verlies. Ik besluit ik de betekenis van beiden uiteen te zetten om nog meer doelgericht gebruik te kunnen maken Ik besef me dat ik de begrippen soms door elkaar heen gebruik. En hoewel dat dit niet per se erg is, kan het meer inzicht geven om iets meer te weten over de eigenschappen van zowel een symbool als metafoor.  Om goed te begrijpen wanneer ik deze begrippen het beste kan inzetten, besluit ik uit te zoeken waar het verschil zit. Wat is een symbool en wanneer noemen we iets een metafoor?

Symbool

Een symbool is een betekenisdrager en kan een alledaags voorwerp zijn maar ook een geur, kleur of een element zoals de lucht, of een seizoen. De kracht van een symbool is dat het naar een diepere werkelijkheid verwijst en dat je die betekenis kunt voelen en waarnemen. Soms spreek je met elkaar een betekenis af of wordt deze betekenis doorgegeven vanuit een collectieve beleving (denk aan cultuur, religie of familierituelen).

Klassensymbool

Soms genereer je ook in de klas een bepaald symbool dat een speciale betekenis heeft in groepsverband. Of je geeft een ritueel vorm waarbij een specifiek symbool wordt uitgelicht. Dan is bijvoorbeeld een zeepbel niet gewoon meer een bel geblazen van sop, maar een symbool voor wensen, herinneringen en gedachten die je doen denken aan een overleden dierbare. De wensen, herinneringen en gedachten roepen een diepere werkelijkheid op die op dat moment een duidelijk onderdeel wordt van het levensverhaal van een kind. Die werkelijkheid is voor ieder kind anders.

Metafoor

Een metafoor is een vorm van beeldspraak waarbij de boodschap wordt verpakt in een vergelijking. Ook wel zou je kunnen zeggen dat een metafoor ondersteunt in het concreet maken van iets abstracts. En een onderwerp zoals rouw, waar we vaak bij zeggen ‘er geen woorden voor te hebben’, heeft misschien wel extra nood aan metaforen. Metaforen zijn fijn als basis voor een brede uitleg en om onderwerpen waar we in het beginsel niet veel taal voor hebben. Wanneer je verdriet bekijkt, of nog breder ‘rouw’ dan is het fijn als kinderen hier een soort tastbare vergelijking in mee kunnen krijgen. Dit kan iets zijn wat ze in het dagelijkse leven regelmatig tegen kunnen komen of waar ze mee kunnen experimenteren door te doen. Mooi om dan weer in gedachten of woorden terug te kunnen grijpen naar die metafoor.

Opbouw metafoor

Ivor Armstrong Richards beschrijft dat een metafoor te analyseren is in drie delen: een topic, vehicle en ground. Daarbij is de topic het onderwerp van de metafoor. Meestal betreft het dan een onderwerp dat in de buitenwereld waar te nemen is. Wanneer het metaforen rondom rouw en verdriet betreft, ligt dat naar mijn mening iets moeilijker omdat dit niet altijd waar te nemen is in onze zintuigelijke wereld. De vehicle betreft het figuurlijke deel van de metafoor: hiermee wordt verwezen naar de topic. Enkele eigenschappen van de vehicle worden overgedragen op de topic: hier vinden we het vergelijkende aspect van de vergelijking. De aspecten die worden overgedragen op het onderwerp (topic) van de metafoor, noemen we ook wel de ground. De ground vormt de verbinding tussen topic en vehicle. De ground van een metafoor vraagt iets van het denken en toepassen. Hier vindt de verbinding of vergelijking plaats.

Soorten metaforen

Om nog iets meer inzicht te krijgen in metaforen en de toegankelijkheid die ze bieden aan kinderen middenin de denkontwikkeling die ze doormaken, zal ik hier een aantal soorten metaforen beschrijven die je kunt herkennen. Zo zijn er perceptuele metaforen en psychologische metaforen. Eerstgenoemde hebben betrekking op alles wat er in de wereld om ons heen waarneembaar is. Bij deze metaforen zijn dieren en lichaamsdelen veelgebruikte vehicles. Dan zijn er ook de psychologische metaforen: de vehicle en de ground  hebben betrekking op een psychologisch aspect (bijvoorbeeld gevoelens). Ook wordt er gesproken over dode of creatieve metaforen. Een dode metafoor is al helemaal een onderdeel van de taal en terug te vinden in het woordenboek. Een creatieve metafoor daarentegen doet een beroep op het abstract denken. Creatieve metaforen vind je ook veel terug in boeken over rouw, daar worden vaak mooie nieuwe metaforen toegevoegd aan onze rouw-vocabulaire. Echt een verrijking.

Vingerafdruk van verdriet

Eén van de eerste elementen in het Rouwpaspoort is het maken van een vingerafdruk. En precies, deze handeling (het maken van een persoonlijke vingerafdruk met een stempelkussen), heb ik afgeleid van een bekende metafoor in de rouwliteratuur. Zo wil ik graag toevoegen dat metaforen een mooie starter kunnen zijn voor een Gouden levensles: een les waarbinnen je rouw en verlies, of thema’s die daaraan raken, bespreekbaar maakt. En dan niet alleen door praten, maar ook zeker door doen. Metaforen kunnen, als je het zo bekijkt, een inspiratiebron zijn voor doe-activiteiten met kinderen. En dan niet zomaar iets doen, maar doen vol betekenis en met grote waarde voor het verdere leven. Gouden levenslessen in de klas!

‘Verdriet is als een vingerafdruk, herkenbaar maar per persoon verschillend’.

Schaduw-metafoor

Wanneer je kijkt naar het gebruik van de schaduw-metafoor in het boek ‘Schaduwvrienden’, dan is de schaduw een toegankelijk fenomeen waar een diepere betekenis aan kan worden gegeven. Tevens is het iets dat kinderen interesseert omdat je er fijne activiteiten met een doe-element aan kunt verbinden. Want hoe interessant is het voor veel kinderen wel niet om schaduwen te onderzoeken? De boodschap dat verdriet voor altijd bij je hoort en dat het op het ene moment meer aanwezig kan zijn dan op andere momenten in  je leven, lijkt op deze manier veel duidelijker. De metafoor geeft een diepere waarde.

Verrijking

En laten we vooral niet vergeten dat metaforen rondom rouw en verlies, volwassenen veel meer woorden en bagage geven om met kinderen te praten over deze onderwerpen. Misschien wel extra nodig omdat het onderwerpen zijn die we ook bij onszelf een leven lang blijven onderzoeken. Dan kan het helpen dat er metaforen voorhanden zijn die we kunnen inzetten om kinderen waardevolle boodschappen mee te geven aangaande deze ‘soms nog minder’ toegankelijke thema’s. Metaforen kunnen helpen bij het geven van woorden aan onze binnenwereld van gedachten en gevoelens. En vormen een waardevolle verrijking voor Gouden levenslessen in de klas.

Meer lezen:

Ik las een waardevol onderzoek van Dr. Ludovic De Cuypere:  ‘Kinderen en de interpretatie van metaforen’. Uit dit onderzoek heb ik informatie gebruikt voor deze blog. Het hele onderzoek kun je lezen via onderstaande link.