Dit is een boek dat met treffende beelden en krachtige bewoording mentale gezondheid bespreekbaar maakt: over depressie en het vinden van hoop. Je voelt tijdens het lezen en het bekijken van de betekenisvolle illustraties de kennis en ervaring die Pascalle erin heeft gestopt. Soms zitten er kinderen in jouw klas die leven met een donderwolk. Of er zijn kinderen die opgroeien met een ouder die een wolk om zich heen heeft. Hoe fijn om een boek met een erkennend verhaal erbij te kunnen pakken. Of om uit te lenen aan ouders zodat ze dit onderwerp in de gezinssituatie bespreekbaar kunnen maken.

Het verhaal

We maken kennis met Nova. Het eerste beeld laat een vrolijke dansende en zingende Nova zien. De volgende bladzijde maakt duidelijk dat thuis vaak als een donderwolk voelt. Ik vind het krachtig dat deze uiteenlopende gevoelens die Nova in zich heeft, de start van het verhaal vormen. Immers, beiden horen bij Nova. De aanleiding van deze metaforische donderwolk wordt in het verhaal niet verteld. Zo kunnen kinderen met eigen gebeurtenissen en ervaringen aanhaken op het verhaal. Mogelijk willen ze vertellen over hun donderwolk thuis.

Gedachten

Nova probeert verschillende dingen uit om met haar donderwolk te kunnen leven. Ze wil de wolk wegjagen en probeert van alles. Verschillende strategieën worden benoemd en dit kan kinderen en jongeren uitnodigen om ook over hun eigen manieren of na te denken. Sommige kinderen zullen het zeker herkennen. Doen alsof het goed met je gaat. Een wolk om je heen voelen die met je meegroeit. En wat je ook probeert, deze lijkt niet weg te gaan. In woorden benoemen wat vaak ontweken wordt: Pascalle doet dit en maakt bespreekbaar wat vaak niet genoemd wordt. Juist bij deze zin, is de donderwolk op zijn donkerst. De zwarte wolk vult twee bladzijden.

‘Misschien is het beter als ik er niet meer ben’, denkt ze.

Kleur

Nova gaat op zoek naar kleur. Ze vindt kleur in haar ontmoeting met hulphondheld Lev. Hij helpt haar om te leven. Hij vindt haar altijd oké en blijft bij haar. En als de donderwolk haar laat schrikken, dan is Lev er. Nova vindt haar echte lach terug en de illustratie bekrachtigt dit in gevoel en beeld. Kleur staat symbool voor hoop en verder leven: met eerlijkheid. Want het betekent dan misschien niet dat de donderwolk helemaal weg is: je hebt steun gevonden om wanneer de wolk daar weer is steun te vinden bij een maatje.

‘Nova vindt haar echte lach terug.’

Steun

Dit verhaal maakt door middel van de metaforische donderwolk mentale gezondheid bespreekbaar. Zo waardevol om ook rondom dit onderwerp handvatten te hebben in boekvorm. Welke taal gebruik je? En welke erkenning kun je als kind of jongere voelen? Dit verhaal geeft een bedding voor dit onderwerp waardoor kinderen en jongeren zich mogelijk minder alleen voelen en hun wolk zichtbaar durven maken. Een verhaal dat zorgt voor een stimulans om op zoek te gaan naar jouw eigen steun: jouw eigen hulphondheld (en dat hoeft dan niet per se een hond te zijn). Bespreekbaar maken wat soms onbespreekbaar lijkt: dat is absoluut de kracht van dit boek. Een verrijking voor het PO en VO!

Tips

Achter in het boek staat een QR-code die gescand kan worden: je komt dan op een pagina met extra informatie en handvatten. Zo heeft Pascalle gespreksvragen en tips voor het voeren van een gesprek over mentale gezondheid beschreven. Heel fijn dat er een tekst staat die je taal geeft om bijvoorbeeld meer uitleg te geven over somber zijn en depressie. Ook wordt in dit stukje benadrukt dat je steun kunt en mag zoeken en dat je niet de enige bent met dit soort gevoelens. Al lijkt dit soms wel zo.  Verder kun je ook een kleurplaat downloaden en vindt je links naar andere organisaties die hulp en ondersteuning kunnen bieden. Zeker het bekijken waard.

Toen ik dit boek bij de nieuwe aanwinsten in de bieb zag liggen, wist ik dat ik het wilde lezen. Zo werkt het vaak, ik heb het boek dan al voorbij zien komen en het op mijn wil-ik-lezen-wensenlijstje geschreven. Wanneer het dan beschikbaar is, gaat het uiteraard met me mee. Ik las het boek in één adem uit. Ik werd geraakt door de persoonlijke verhalen en geïnspireerd door de korte werkvormen die na praktische informatie worden genoemd.

Opbouw

De jongeren die in dit boek vertellen, nemen je mee in hun verhaal. Dit kan zorgen erkenning en herkenning, Na elk verhaal lees je meer verdieping over rouw met toepasbare opdrachten. Zo kan een jongere zelf bekijken wat passend is, wat aanspreekt. Ook kan ik me voorstellen dat dit een handzaam boek is voor rouw- en verliesbegeleiders, leerkrachten en mentoren. En natuurlijk ouders.

Sorry

Ik val dan niet meer in de jongerendoelgroep, wel weet ik welke impact rouw kan hebben op deze leeftijd. Het stukje over de moeilijkheid van het woord ‘sorry’ sprak me aan. Wanneer je een stuk van jouw verhaal vertelt en de reactie van de ander is ‘sorry’, dan kan dit zorgen voor dilemma’s, Dit thema komt in meerdere verhalen terug.

School

Ook het thema school komt in de verhalen terug. Onderstaand citaat benadrukt hoe belangrijk erkenning vanuit school is. De docent/leerkracht die laat zien dat het weet heeft van de grote verandering die plaatsgevonden heeft in het levensverhaal van de jongere. En ben je als mentor, leerkracht, docent of andere onderwijsprofessional in gesprek met jongeren over rouw, dan is dit boek het praktische handvat om in te tunen op de taal en belevingswereld van tieners en jongeren. Bovendien vind je na elk onderwerp opdrachten om eventueel mee aan de slag te gaan.

‘Van de schooldirectrice kregen mijn broer en ik een rouwboek voor kinderen. Dat vond ik fijn.’

Op school hebben we boeken over uiteenlopende onderwerpen. Hoe mooi dat in de Willewete serie nu ook een boek gemaakt is over de dood. Want ook hier willen kinderen over leren. Over het algemeen hebben de kinderen vanuit hun ontwikkeling en persoonlijke ervaringen de behoefte om de dood en alles wat er mee te maken heeft te onderzoeken en te ontraadselen. Dit boek ondersteunt ons volwassenen in het toegankelijk maken van dit onderwerp en geeft ons handreiking om in te tunen op de taal en belevingswereld van de kinderen. Dit boek sluit perfect aan bij mijn missie om rouw en verlies te integreren in het onderwijs. In deze blog beschrijf ik de hoofdpunten uit het boek, geef ik achtergrondinformatie over leren over de dood en ik sluit af met enkele tips voor in de klas.

Huisdier

Er is gekozen voor een toegankelijke en herkenbare (voor veel kinderen) situatie om dit onderwerp te introduceren. We maken kennis met John, Chloë en hun hond Amber. De kinderen houden van spelen met hun geliefde hond, maar dan gaat Amber dood. Er wordt gekozen voor eerlijke taal en een duidelijke heldere uitleg. De keuze voor dit onderwerp kan zorgen voor een veilige en vertrouwde basis om verder op ontdekkingstocht te gaan door het boek en meer te leren over de dood.

Wist je dat

Misschien herken je het wel dat je een vraag van een kind krijgt waar je het allerliefste een hulplijn voor zou inschakelen. Dit boek speelt mooi in op de thematieken die ik in veel vragen van kinderen herken. En de tekst en wist-je-datjes die je in dit boek vindt, geven daar een helder antwoord op. Het effect van het bespreken van deze onderwerpen voor jou als begeleidende volwassene, ouder of leerkracht is dat je de bevestiging krijgt dat je dit onderwerp met kinderen mag en kan bespreken. Eén wist je datje sprak me in het bijzonder aan. Dit wist je datje benoemt dat de dood niet besmettelijk  is. Toen ik als jong meisje mijn broertje verloor, was één van de eerste vragen die ik stelde: ‘Gaan wij nu ook dood?’ Dit blijft me altijd bij en ik vind het daarom extra mooi dat dit beschreven wordt in dit boek.

Leren over de dood

Rond de leeftijd van tien jaar kunnen de meeste kinderen het concept dood begrijpen als een biologische gebeurtenis en dat dit onvermijdelijk gebeurt met alle levende wezens. Ook begrijpen kinderen rond deze leeftijd dat de dood uiteindelijk veroorzaakt wordt door een onomkeerbare afbraak van het functioneren van het lichaam. Belangrijk om te weten is dat voorafgaand aan dit ‘volledige’ begrip kinderen stoeien met en leren over een aantal sleutelbegrippen omtrent de dood. Eveneens fijn om deze sleutelbegrippen te kennen als achtergrond bij dit boek en om iets meer te begrijpen over hoe kinderen leren over de dood. Het benadrukt dat een boek over dit onderwerp een mooie bijdrage is aan de brede ontwikkeling van kinderen waar ook ‘de dood’ in thuishoort.

Sleutelbegrippen

In verschillende onderzoeken worden vijf sleutelbegrippen beschreven die kinderen te ontwikkelen hebben, voordat ze het biologische aspect van de dood volledig kunnen begrijpen. Soms worden meerdere factoren toegevoegd zoals onvoorspelbaarheid en persoonlijke sterfelijkheid. In de onderzoeken die ik heb gelezen, werden deze twee onderwerpen niet meegenomen. Daarom richt ik me voor een overzichtelijk geheel op onderstaande sleutelbegrippen. De begrippen zijn weergeven op volgorde van verwerven.

Eerlijk informatie

De sleutelbegrippen die ik hierboven beschreef zie je terug in de eerste onderwerpen van het boek. Zo wordt er aandacht besteed aan dat alles wat leeft, op een dag sterft. En ook hoe je kunt sterven en wat er dan met het lichaam gebeurt, is een belangrijk onderwerp in het boek. De taal is eerlijk en perfect afgestemd op het communiceren met en vertellen aan kinderen. Dood zijn is voor altijd is de titel van een alinea die gaat over lichamelijke processen die stoppen en die onomkeerbaar zijn. Samen met vriendelijke tekeningen vormt de uitleg van deze sleutelbegrippen een belangrijke basis van het boek. Ook afscheid nemen, de crematie of begrafenis en welke emoties kunnen komen kijken bij iemand missen worden besproken.

De levensreis

Het stukje zingeving en wat je gelooft of bedenkt bij ‘na de dood’ wordt bespreekbaar gemaakt bij het onderwerp ‘De levensreis’. Dit kan in een klas het gesprek mooi op gang brengen over verschillende gedachten hierbij. Waarschijnlijk zal je herkennen dat kinderen hierin verschillende achtergronden mee de klas in nemen. Wanneer je deze bladzijden openklapt kun je samen met de kinderen op ontdekkingstocht gaan bij verschillende ceremonies en rituelen van over de hele wereld. Het kan een mooie aanvulling zijn om kinderen op te laten zoeken op welke manier er binnen hun eigen cultuur vorm gegeven wordt aan afscheid nemen en herinneren.  

Verder leven

‘Hoe gaan we nu verder?’ is één van de laatste onderwerpen van het boek. De tekeningen die dit onderwerp omlijsten zijn vrolijk en licht. Ik denk dat dit op fijne wijze benadrukt dat verdriet en plezier naast elkaar kunnen bestaan. Én dat verlies dat je hebt meegemaakt voor altijd een onderdeel van je leven zal zijn. Ook worden er allerlei suggesties gegeven om herinneringen vast te houden. Ik ben er absoluut een voorstander van dat kinderen het werkwoord herinneren leren vormgeven en kunnen voorzien van inhoud dat past bij hun eigen leven.

Jou vergeten we niet 

Met een rustige lichte tekening, een erkennende boodschap en een praktisch handvat sluit het boek af. De zin ‘Jou vergeten we niet’ erkent de voortdurende band die blijft bestaan over de grenzen van leven en dood heen: erkenning! Het praktische handvat, het maken van een herinneringendoos, is zeer bruikbaar voor in de klas. De uitwerking van deze werkwijze benadrukt mijns inziens dat je in de klas (en ook thuis natuurlijk) altijd toegankelijke materialen dichtbij hebt om te herinneren en te herdenken.

Iets meer kennis

Misschien is leren over de dood en accepteren dat dit onderwerp ook in de levens van kinderen thuishoort, wel één van de moeilijkste en meest complexe onderwerpen ten aanzien van de kindertijd. Leren over de dood en ervaren dat dit een onderdeel is van het leven, is heel essentieel in de ontwikkeling van kinderen. Iets meer kennis over dit onderwerp kan ons ondersteunen in het gesprek met ouders, kinderen en collega’s. We zullen minder schrikken van opmerkingen, vragen en spel van kinderen. Als we ons iets meer verdiepen in deze thematiek, weten we dat kinderen gedurende hun ontwikkeling grip proberen te krijgen op de dood en wat dit in algemene zin maar ook specifiek met betrekking op het eigen leven, betekent. En daar draagt dit boek op een hele fijne wijze aan bij!

Tips voor in de klas

• Volgen. Welke kinderen in jouw klas hebben persoonlijk verlies meegemaakt. Doe hiervoor de gouden tranen brainstorm. Je hebt dan extra op je netvlies welke kinderen je een beetje extra in de gaten houdt ten aanzien van die onderwerp. Je kunt de gouden tranen brainstorm onder aan deze blog downloaden.
• Wat weten we al over ‘de dood’. Maak samen met de kinderen een woordweb over de dood. Dit biedt mooie informatie voor jou als leerkracht. Op deze manier verkrijg je meer inzicht over wat de kinderen al weten.
• Vragen. Het kan voor kinderen fijn zijn om vragen die ze hebben over dit onderwerp, op te schrijven of in een doosje te stoppen. Waarschijnlijk worden de meeste vragen met behulp van dit boek beantwoord. Heb je meer informatie nodig om een vraag te beantwoorden, dan kun je deze voor kinderen (of samen) later opzoeken. De ruimte die kinderen krijgen voor vragen, is nog vele malen belangrijker dan de goede antwoorden. De vragen van kinderen verzamelen en een plek geven in de klas, draagt bij aan het bespreekbaar maken van een soms zo beladen onderwerp.
• Jou vergeten we niet. Deze zin kan een starter zijn voor een gouden levensles in de klas. Kinderen kunnen om de beurt vertellen wie ze niet willen vergeten. Zorg eventueel voor een blad met deze tekst erop en laat kinderen tekenen en schrijven wie ze niet willen vergeten. Ook kan de tekst die aan het einde van het boek staat een mooie tekst zijn voor op een erkennend kaartje voor een kind. Denk bijvoorbeeld aan speciaal kalendermoment of een speciale periode waarin de werkwoorden herinneren en herdenken extra centraal staan.
• Mijn ritueel. Welke rituelen zijn thuis van grote waarde? Kinderen kunnen hierover vertellen aan elkaar. Ook mooi om een kind in zijn eigen cultuur op zoek te gaan naar welke gebruiken en rituelen bij afscheid er zijn. Eventueel kan hier een presentatie van gemaakt worden en kunnen de kinderen aan elkaar vertellen.

Een tijdje geleden maakte ik in de bibliotheek kennis met het boek ‘Haas ik mis je’. De mevrouw die daar werkt en die regelmatig de bezoekjes met de klas begeleidt, weet dat ik  me richt op rouw en verlies in het onderwijs. Ze houdt me op fijne wijze op de hoogte van nieuwe aanwinsten. En dit boek sprak me meteen aan: de tekeningen zijn fris, duidelijk en vol kleur. Bovendien kan dit boek een hele fijne starter zijn voor een creatieve uiting. In deze blog deel ik kort het verhaal, licht ik enkele elementen uit en geef ik tips voor in de klas.

Vriendschap

Het verhaal begint met een fijne basis over vriendschap. Kik de schildpad en Pip de haas zijn heel verschillend en toch passen ze goed bij elkaar. Ze willen voor altijd bij elkaar blijven. Dit eerste stuk van het verhaal kan voor veel kinderen een mooi haakje zijn om iets te delen over vriendschap.

‘Ik ben zo blij dat jij mijn vriend bent, dat is een feit.

Jij en ik voor eeuwig. We blijven vrienden voor altijd. ‘

Onverwachts

Maar dan is alles opeens anders. Pip is er niet meer. Er is alleen een leegte. Deze leegte is op mooie wijze vormgegeven in de beelden die het verhaal zo krachtig en warm ondersteunen: een zwart haasvormig silhouet van Pip. En terwijl Kik op zoek gaat naar zijn vriendin zie je dat de leegte met hem meegaat. Het kan mooi zijn om met de kinderen tijdens het voorlezen even stil te staan bij die leegte. Eventueel vul je aan met concrete taal wanneer kinderen hier behoefte aan hebben: ‘Volgens mij is Pip doodgegaan.’ En verder in het verhaal wordt dit steeds duidelijker. Tegelijkertijd laat de tekst het open om ook over andere vormen van iemand missen te spreken.

Emoties 

Kik wordt heel boos en die is wederom treffend weergegeven. Er zullen kinderen zijn die zich herkennen in de emoties die Kik laat zien. De woorden die Kik uitspreekt vanuit boosheid zijn groot afgedrukt.  Ook het aspect van onderhandelen zal bekend voorkomen bij kinderen en volwassenen in de omgeving van kinderen. ‘Als ik lief ben en nooit meer iets stouts zeg, breng je Pip dan bij me terug?’

Eenzaamheid

De leegte blijft en Kik voelt wanhoop en eenzaamheid. Verdriet volgt en de bijbehorende illustraties laten mooi zien hoe Kik zich voelt. Op de illustratie zie je dat Fien de beer naast Kik staat. De beer benadrukt geduld en de ander, in dit geval Kik, echt zien. Er is geen oplossing voor verdriet, wel is het fijn als er iemand bij je is. Daarbij moet ik denken aan de uitspraak: “Je moet het zelf doen, maar niet alleen.’

‘Je moet het zelf doen, maar niet alleen.’

Prachtige uitleg

Kik vraagt de vraag der vragen aan Fien. ‘Waarom moest Pip gaan?’ En dan integreert dit verhaal ‘leren voor en over het leven’ op mooie wijze. Vertrouwd en veilig omdat het verteld door een lieve en wijze beer. De uitleg van Fien is breed en daardoor toegankelijk en herkenbaar voor veel (misschien wel alle) kinderen in de klas.

Leegte vullen

De leegte zal niet weggaan. Mooi hoe in kindertaal benadrukt wordt dat een overleden dierbare of een situatie die je lief is, voor altijd bij je hoort. Er komt meer kleur in de afbeeldingen en Kik denkt na aan alle mooie dingen die hij gedaan heeft samen met Pip. De leegte is niet langer zwart van kleur, maar omvat steeds meer kleuren. Dit zal kinderen aanspreken en geeft tevens mooie inspiratie om met kinderen vorm te geven aan de leegte die zij mogelijk voelen. Welke kleur geven zij aan de leegte die een overleden dierbare achterlaat? Bij de tips voor in de klas geef ik een praktische handvatten voor een creatieve en symbolische werkvorm naar aanleiding van dit boek.

Denk aan alle leuke dingen.

Denk aan hoe jullie elkaar hielpen.

Praat over je herinneringen.

Laat ze hardop los!

Laat de leegte weten

dat je dankbaar bent en trots.‘

Kleurrijke herinneringen

Een kleurrijk boek vol aandacht voor het werkwoord herinneren. Hoe mooi om kinderen door middel van een verhaal dit werkwoord actief mee te geven. Geschikt voor een hele klas in de onderbouw en middenbouw van de basisschool. En ook een geweldig prentenboek om leerkrachten in opleiding te laten nadenken over wat ze met kinderen praktisch kunnen doen wanneer dit onderwerp in de klas naar voren komt. Bovendien geeft dit boek de hele klas de gelegenheid om aan te haken met eigen ervaringen én om te leren over deze onderwerpen. En mooiste van alles: Het verhaal eindigt met een mooie benadrukking van een voortdurende band tussen haas en schildpad. Is dat niet een prachtige Gouden levensles om alle kinderen mee te geven?!

‘En zo zijn de schildpad en de haas weer met z’n twee.‘

Tips voor in de klas

• Toverpapier. Of misschien noem het liever regenboogpapier, magisch papier of kraspapier. Kies het woord dat bij jou en jouw boodschap past. Je kunt het in veel winkels kopen. En door na het verhaal kinderen de gelegenheid te geven om een vorm te geven aan hun leegte, kun je een aanhaakmoment voor kinderen creëren. Denk bijvoorbeeld aan de vorm van een haas of een beer. Gebruik de volgende praktische handvatten om dit in jouw klas vorm te geven.
• Welke vorm wil je jouw leegte geven? Teken de contouren van een mens, dier, symbool of vorm op het zwarte papier. Knip deze uit. Je kunt eventueel een afbeelding van het internet halen en deze omtrekken. Ook kun je werken met de contouren van een echte foto. Werk als het kan wat groter zodat het zwarte papier genoeg ruimte biedt voor het schrijven van woorden en herinneren. Of voor het tekenen van symbolen.
• Gebruik de volgende vragen eventueel als leidraad om de leegte met kleurrijke herinneringen te vullen. Kinderen kunnen dan een herinnering opschrijven/tekenen. Wanneer een kind nog jonger is dan kan de begeleidende volwassene een herinnering opschrijven.
  • Welke leuke dingen hebben jullie samen gedaan?
  • Waar speelden jullie graag?
  • Hoe hebben jullie elkaar weleens geholpen?
  • Hoe merkte je nog meer dat ….jou lief vond?
  • Welke grappige herinneringen wil je graag onthouden?
  • Is er een voorwerp/symbool dat goed bij….past ?

• Herinneringen verzamelen. Wanneer een kind zelf geen herinneringen heeft aan een overleden dierbare, dan kan de leegte worden gevuld door mensen om hen heen die wel herinneringen hebben aan deze persoon. Op deze manier kan de metafoor van de leegte ook worden ingezet.
• Contour. Kinderen die niet de behoefte hebben om zelf een leegte vorm te geven, kunnen een contour uit het boek gebruiken (zie voorbeeld). Ze kunnen dan de herinneringen van schildpad opschrijven en vormgeven. En ook voor andere kinderen kan dit een veilige vorm zijn om eigen herinneringen op te schrijven.
• Traan. Ook kan het een mooi idee zijn om een traanvorm te vullen met herinneringen en symbolen.
• Versieringen. Ook is het een mogelijkheid om bij iedere herinnering die gedeeld wordt een aantal mooie versieringen te maken op het zwarte papier.
• Beleven en delen. Laat alle silhouetten met ingevulde herinneringen, tekeningen en symbolen aan een mooie slinger in de klas hangen. Kinderen die iets willen delen, kunnen dit doen als ze dit willen.  
• Waarborgen. Heeft een kind een Rouwpaspoort, geef het werk dan een plek in het Rouwpaspoort en schrijf de datum erbij.
• Erkennende cadeautip. Wanneer je een kind dit boek geeft, kan het mooi zijn om er toverpapier bij te geven. Schrijf dan op het kaartje dat kinderen hun eigen herinneringen in kleur mogen opschrijven, tekenen of anders vormgeven. Dit kan nu of later.

Wat een prachtige dichtbundel is dit. Een kinderboek dat tevens zeer geschikt is voor jongeren en volwassen. Geschikt voor de bovenbouw van de bassischool en ook zeker voor het VO. Ook kan ik me voorstellen dat je dit boek als een erkennend cadeau aan iemand wilt geven. De titel geeft direct helder aan wat het hoofdonderwerp van deze dichtbundel is. En dan, terwijl je het boek openslaat, kom je grote verscheidenheid aan onderwerpen in dichtvorm tegen. De illustraties zijn ondersteunend aan de tekst en tevens kunstwerkjes op zich. Een prachtig geheel! In deze boekbeschrijving geef ik een omschrijving over de inhoud waarbij ik de onderverdeling die de schrijfster maakte, volg. Ik geef symboolzinnen uit de gedichten weer en ik hoop dat dit een uitnodiging is om alle gedichten zelf te lezen. Ik sluit af met een aantal tips voor in de klas.

Rouwfasen

Op basis van de rouwfasen van Elisabeth Kübler-Ross is er een mooie ordering aangebracht in de gedichten. Deze ordening benadrukt mijns inziens niet dat een rouwproces in voorspelbare fasen verloopt: wel erkent het de verscheidenheid aan emoties en gedragingen tijdens het integreren van een verlies in het levensverhaal. Het geeft herkenbare elementen aan in een vaak zo ongrijpbaar proces. Het is de schrijfster gelukt om intense emoties en het heen-en-weer-slingeren tussen verlies en verder leven krachtig te benoemen.

Ontkenning

Eén van de gedichten horend bij dit deelonderwerp gaan over het onverwachte bezoek van de dood. Opeens is de vader van de hoofdpersoon er niet meer. Ook wordt in sommige gedichten de dubbelzinnigheid van bepaalde uitdrukkingen op scherpe wijze ter sprake gebracht. Veel kinderen en jongeren zullen de moeilijkheid van ‘verzachtende’ termen herkennen. In het gedicht ‘Lieve pap’, gaat het bijvoorbeeld over de term ‘overgegaan’. Het gedicht ‘Papa’ laat in mooie symboolzinnen het zoeken naar een overleden dierbare zien.

Ze zeggen dat jij ook bent overgegaan

Heel gek, want je zat niet eens op school

Woede

De vier gedichten binnen het thema woede laat de hulpeloosheid en het verdriet zien die onder de woede zitten. In het gedicht ‘Ach’ wordt de leegte die iemand achter kan laten, bespreekbaar en zichtbaar gemaakt. In dit geval gaat het om het repareren van een fiets. Het maken van de fiets wordt als metafoor gebruikt voor het niet kunnen repareren van iets dat stuk is: geen fiets, geen hart.

Ik weet niet hoe ik iets moet maken

Dat stuk is

Geen fiets, geen hart

Onderhandelen

Sorry zeggen voor dingen die gebeurd zijn voordat papa overleed, spullen ruilen voor papa’s terugkomst en hem toch uitnodigen voor een verjaardagsfeest: de gedichten laten in een mooie vorm zien dat onderhandelen zeker een element kan zijn van het rouwproces. De afbeelding bij het gedicht ‘Uitnodiging’ is zo treffend. Prachtig om met kinderen bij stil te staan. Hoe leggen zij deze afbeelding uit? Waar denken ze aan? Blader zelf zeker even door naar bladzijde 36 en laat ook eens goed op je inwerken wat jij voelt bij deze afbeelding.

Lieve pap

Morgen word ik jarig

Kom je op mijn feestje?

Depressie

De vijf gedichten weergegeven bij depressie laten een prachtige opbouw zien. De kleuren die deze gedichten introduceren zijn donker van kleur. In het eerste gedicht komt de titel terug: ‘Ik mis je’. Het tweede gedicht benoemt welke spullen niet meer nodig zijn. Ook geen zin hebben in dingen komt naar voren. Voor veel kinderen en jongeren een mooie aanleiding om te vertellen waar zij geen zin in hebben. Het laatste gedicht weergegeven bij dit onderwerp heeft de titel ‘Cadeau’. Een warme illustratie omlijst dat de trui van papa een cadeau is.

In mijn vaders trui

Zit een verrassing

Hij is zijn geur

Vergeten mee te nemen

Aanvaarding

Het lievelingssnoep eten van je vader, een werkwoord in een zin die je formuleerde herstellen van de tegenwoordige naar de verleden tijd, iemand voorbij zien lopen die op je vader lijkt. Het gedicht ‘Soms vaak’ beschrijft de werkelijkheid die veel mensen zullen herkennen wanneer ze iemand moeten missen. Al die afwisseling in emoties en gevoel: daar moet je het mee doen. Ik vind dit krachtig omschreven omdat dit benadrukt dat het niet gaat over weer de oude worden, maar juist verder groeien en verder leven met het verlies als een onderdeel van je leven.

Opeens

De afbeelding horend bij het laatste gedicht kan op zichzelf al een prachtige starter zijn voor een mooie gesprek, individueel of in een groep. Zowel de gedichten als illustraties in dit boek zijn kunstwerkjes. En het gedicht ‘Opeens’ is een krachtige en symbolische afsluiter van deze indrukwekkende dichtbundel.

Opeens is daar de dag

Dat ik denk

Ik heb nog niet aan je gedacht

(wat ik dan doe)

Erkenning

Tijdens het lezen voelde ik ook veel erkenning voor mijn eigen verlies. Ik mis mijn papa nu zestien jaar en ik herken sommige gedichten van een tijd geleden, terwijl andere gedichten voor mij meer actueel zijn. Dat is het prachtige aan dit boek. Erkenning en herkenning vinden in jouw eigen verhaal: op ieder moment in jouw leven. Een boek voor kinderen, jongeren en volwassenen. Een absolute verrijking voor de schoolbibliotheek en een starter voor Gouden levenslessen.

Tips voor in de klas

• Psycho-educatie. Het kan waardevol zijn om dit boek te omlijsten met een stukje kennis over rouw. Dit hoeft niet met al te veel woorden. En kan ook eventueel later worden aangevuld. Ligt helemaal in de context waarin je dit boek centraal stelt. Wanneer je meer vertelt over de rouwfasen van Kübler -Ross, kun je benadrukken dat dit door elkaar heen kan lopen en dat het geen opeenvolgend proces hoeft te zijn.
• Symbooltaal. Het kan mooi zijn om met een kind de mooiste of meest herkenbare zinnen uit de gedichten op mooie briefjes te schrijven. Deze kun je weer waarborgen in een mooie envelop, doosje of in het Rouwpaspoort.
• Gedichtenroutine. Besteed je in de klas aandacht aan gedichten, of heb je misschien een gedichtenroutine waarbij je regelmatig een gedicht voorleest, kies dan ook zeker een gedicht uit dit boek.
• Afscheid. Een gedicht uit dit boek kan een onderdeel zijn van een afscheidsdienst of herdenkingsbijeenkomst.
• Herinnerplek. Zet een gedicht en bijbehorende illustratie centraal op een herinnerplek (dit kan thuis, in de klas of op een centrale plek in de school).

Gedichten kunnen prachtige starters zijn voor Gouden levensles in de klas. Met een gedicht kun je symboliek of een metafoor de klas in brengen en tevens het gesprek op gang brengen. Deze gedichtenbundel van Irmgard Breidenbach-Stokking geeft inspirerende gedichten die je kunnen ondersteunen om onderwerpen als (t)rouw, vriendschap, liefde en troost bespreekbaar te maken.

Linkjes

De bundel ‘Stralend dichtbij jou’ bevat gedichten die linkjes kunnen leggen naar de ervaringen van een kind en die ook bij jou als leerkracht voor erkenning kunnen zorgen. De gedichten bevatten eerlijke concrete taal, met ruimte voor het opladen van eigen symboliek. Bovendien worden ook de fantasie en verbeelding geprikkeld. Gedichten over leren wat dood is, fantaseren over op wolken liggen, erkenning voor tranen die je misschien niet ziet, vriendschap benadrukken met briefjes, wensen, dromen, iemand kerstmissen en nog zoveel meer. Het liefst zou ik alle gedichten kort bespreken omdat ik zoveel mogelijkheden zie voor in de klas.

Tranen 

Het gedicht over tranen spreekt me bijzonder aan. Wat een waardevolle boodschap geef je kinderen mee door een gedicht als dit centraal te stellen in de klas. Er zijn tranen van geluk en ook van verdriet: soms zie je tranen niet en tegelijkertijd kan het opluchten om tranen te laten stromen. Kinderen kunnen na dit gedicht aanhaken met hun eigen ervaring of verhaal. Dat zijn Gouden levenslessen in de klas!

Dood

De eerlijk zinnen over het korte gedicht over de dood, is van grotere waarde dan je misschien in eerste instantie zou denken. Twee alinea’s die ons extra doen beseffen dat eerlijke informatie over de dood van groot belang is in de ontwikkeling van kinderen. Het feit dat dit gedicht in deze bundel is opgenomen, laat zien dat ook dit een onderdeel is van het (school)leven. We hoeven voor kinderen dit onderwerp niet uit de weg te gaan.

Als je dood bent, ben je dood

Dan doe je het niet meer

Je hart is gestopt met kloppen

En je ademt niet meer  

Verrijking

Met een verscheidenheid aan gedichten die het hele (school)jaar van betekenis kunnen zijn, is deze gedichtenbundel absoluut een verrijking voor de schoolbibliotheek. En dan niet om daar te laten staan tot een acute verliessituatie zich voordoet. Haal juist op momenten door het hele schooljaar deze bundel tevoorschijn, kies een gedicht en gebruik dit als starter voor een Gouden levensles. En jouw doel binnen een Gouden levensles is vooral een bijdrage willen leveren aan het integreren van rouw en verlies in de levens van kinderen. Daar kan een gedicht een fijne starter voor zijn.

Tips voor in de klas

• Gedichten routine. Werk met de routine ‘Elke dag een gedicht’ en gebruik ook zeker deze dichtbundel hiervoor. Sla gedichten over rouw, verlies en verdriet niet over maar zie dit als een mooie en veilige manier om juist ook onderwerpen in jouw onderwijs te integreren.
• Persoonlijke keuze. Een kind dat het nodig heeft om extra herkenning aan het missen van een dierbare te geven, kan een eigen gedicht kiezen. Laat een kind dit gedicht eventueel opschrijven in het Rouwpaspoort met de datum erbij.
• Illustraties. Kies een gedicht met een onderwerp dat je zichtbaar wilt maken in de klas en laat de illustratie uit het boek niet zien. De kinderen krijgen een blad met het gedicht aan de ene kant en maken aan de andere kan een eigen illustratie.
• Erkennend gedicht van de leerkracht. Ook kun je een gedicht uitzoeken omdat je bijvoorbeeld als leerkracht weet dat het voor een kind voor extra herkenning kan zorgen. Het gedicht samen lezen, op een mooi kaartje schrijven (bijvoorbeeld op een speciale dag) of verankeren in het Rouwpaspoort zijn mooie mogelijkheden.

Rikki en de eekhoorn, Guido van Genechten

Een lief en toegankelijk dierenboek dat extra fijn leest in het seizoen herfst. Bovendien is Rikki voor veel kinderen een herkenbaar figuur, omdat er meerdere boeken zijn gemaakt met Rikki in de hoofdrol. Extra mooi dat er in deze serie ook een boek over verlies en afscheid nemen is gemaakt. Vanuit de veilige basis van herkenbaarheid kan het onderwerp op een fijne manier gebracht worden naar kinderen.

Verhaal 

Het verhaal begint vanuit een herkenbare herfstsetting. Rikki zoekt naar kastanjes en dan vindt hij opeens iets heel anders. Onder een struik ligt een eekhoorn zomaar op de grond te slapen. Tenminste dat denkt Rikki want wanneer hij de eekhoorn aait, voelt de eekhoorn koud aan. Sommige kinderen zullen hier al door hebben dat de eekhoorn dood is. Geef ze de ruimte dit te delen. En lees daarna door.

Kleuterleeftijd

Het vriendinnetje van Rikki, Anni, komt erbij. Samen zijn ze van plan de eekhoorn weer beter te maken. Je kunt hier als leerkracht benadrukken dat wanneer de eekhoorn dood is, dit natuurlijk niet kan. Dit boek is perfect voor de kleuterleeftijd, en op deze leeftijd zijn kinderen nog volop aan het leren over de dood. Een van de subconcepten die ze te leren hebben, is dat de dood onomkeerbaar is.

Dood

De moeder van Rikki geeft meteen een eerlijk boodschap aan de jonge konijntjes: ‘Hij is dood.’ Terwijl mama, Rikki en Anni op een boomstam zitten, krijgen de kinderen meer uitleg. Hier in het verhaal wordt vooral benadrukt dat de eekhoorn al heel oud was. Sommige kinderen aan wie je dit verhaal voorleest zullen wellicht andere ervaringen hebben. Niet in alle levens van kinderen zijn mensen oud als ze doodgaan. Dit kun je dan uitleggen en meer context geven.

Eekhoornparadijs

In dit verhaal vertelt mama dat dode eekhoorns naar het Eekhoornparadijs gaan. Het gesprek daarna laat open waar dit is en hoe het eruitziet. Wel wijst mama naar boven. Eventueel kun je dit onderwerp breder benaderen en benadrukken dat niemand het precies weet. Ook kun je vertellen dat iedereen hier anders over na kan denken. En dat is goed. Mogelijk komen kinderen met eigen overdenkingen.

Begraven

De eekhoorn wordt begraven en de vriendelijke tekeningen ondersteunen dit op fijne wijze. De begraafplaats wordt gemarkeerd met kastanjes. Misschien herken je wel dat kinderen een plek waar kleine diertjes worden begraven, graag markeren met een bloemetje of mooie steen. De herfst biedt natuurlijk een schat aan materialen om met betekenis een begraafplaats te markeren.

In de klas

Een heel fijn boek om in de klas (onderbouw) voor te lezen vanuit de wens om rouw, verlies en de dood bespreekbaar te maken. Helemaal mooi om dit boek in de herfst voor te lezen: dat zorgt absoluut voor herkenning en veel aanknopingspunten om ruimte geven aan rouw en verlies in jouw klas.

Tips voor in de klas

• Herfstige gedenkplek. Voeg herfstmaterialen toe aan een gedenkplek. Dit benadrukt dat een gedenkplek mee verandert met het leven. Bovendien voegt het sfeer en beleving toe.
• Kastanjes. Vormen leggen met kastanjes. Dit kan op plekken die belangrijk zijn voor kinderen. Ook kunnen beginletters, symbolen of namen gelegd worden met kastanjes. Een foto hiervan in het Rouwpaspoort kan een mooie toevoeging zijn.
• Dierenbegrafenis. Een torretje, vliegje of ander klein dier: het kan een mooie aangelegenheid zijn voor een dierenbegrafenis. Dit is voor kinderen een natuurlijke manier om op laagdrempelige en toegankelijke manier dit onderwerp te integreren in hun leven en om er kennis mee te maken. Kinderen vorm laten geven aan een ‘kleine’ dierenbegrafenis draagt bij aan het integreren van rouw en verlies in het leven van kinderen

Ik laat je nooit los, Patrice Karst

Van dit boek had ik al de Engelstalige versie: The invisible string. En nu dit verhaal naar het Nederlands is vertaald, is het nog niets makkelijker om het in de klas voor te lezen. Wat een mogelijkheden biedt dit verhaal.  En nog belangrijker: wat een waardevolle boodschap geef je de kinderen uit jouw klas met dit boek mee. Een verhaal over bij elkaar horen en verbinding. En deze boodschap zit verpakt in een laagje van creatief en filosofisch denken. Het magische draadje biedt een krachtige metafoor die op veel momenten ondersteunend kan zijn.

Gouden levensles

Wanneer Lisa en Julius op een avond rustig liggen te slapen, begint het opeens hard te regenen en te onweren. De kinderen worden wakker en rennen snel naar mama die beneden zit. De kinderen willen graag bij mama blijven. En dan vertelt mama hun een hartverwarmend en verbindend verhaal: een gouden levensles. Een verhaal dat in mijn klas ogen liet glinsteren en iets waardevols toevoegde aan de symbolische schatkist van de klas.

Magisch draadje

Mama vertelt het verhaal over een onzichtbaar draadje. Ze geeft het verhaal door aan haar kinderen: ze hoorde het zelf van haar moeder toen ze klein was. Het onzichtbare magische draadje verbindt je met iedereen van wie je heel veel houdt. En ook al ben je niet fysiek dichtbij elkaar, toch kun je in gedachten en gevoel bij elkaar zijn.

‘Toen ik zo oud was als jullie, vertelde mijn moeder voor het eerst over het onzichtbare draadje.’

‘Een draadje dat is gemaakt van liefde.’

Oneindig ver

Bovendien wordt er benadrukt dat het draadje oneindig ver kan reiken. Het gedeelte dat daarna volgt zal veel kinderen aanspreken. Julius en Lisa bedenken allemaal plekken tot waar het draadje zou kunnen komen: de ruimte, in de diepe zee, de jungle en zelfs tot in de hemel. Mooi om met kinderen nog meer mooie (verre) bestemmingen te bedenken.

Tot de hemel

Nog voordat ik aangekomen was bij het gedeelte over de mogelijkheid verbonden te blijven met een overleden dierbare, stelde een meisje uit mijn klas al de volgende vraag: ‘Kun je ook een magisch draadje hebben naar de hemel?’ Soms blijf ik me verbazen over de voelsprieten die kinderen hebben rondom deze onderwerpen. En ik voel ook extra betekenis en zingeving in mijn werk wanneer dit soort gesprekken een onderdeel kunnen zijn van het dagelijkse schoolleven. Ik geniet echt van dit soort open gesprekken waarbij kinderen zelf een symbool kunnen laden met ervaringen en overdenkingen.

‘Kun je ook een magisch draadje hebben naar de hemel?‘

Onvoorwaardelijk

Extra diepte krijgt het verhaal wanneer door mama wordt benadrukt dat het draadje altijd blijft bestaan. Zelfs als je weleens boos bent op elkaar: liefde is sterker dan boosheid. Julius en Sam dromen over onzichtbare draadjes. De afsluitende illustratie is prachtig en verbindend. Mooi om samen met de kinderen nog extra aandacht aan te besteden.

‘Zolang je liefde in je hart hebt, zal het draadje er altijd zijn.’

Hele klas

Dit verhaal raakt de hele klas. Want bijna iedereen kan wel verwijzen naar een extra dierbaar persoon. En ook op school zullen er weleens kinderen zijn die op dat moment liever bij de ouders of één van de ouders zijn dan op school. Het kan helpend zijn om te verwijzen naar het magische draadje. Als je naar je klas kijkt, en je bent je bewust van alle onzichtbare draadjes die de kinderen verbinden met hun dierbaren: dan zie je de kinderen met hun hele verhaal. Nog mooier wordt het wanneer kinderen dit magische draadje kunnen voelen, en er wellicht op een moment herkenning aan willen en durven geven. Dit boek biedt ruimte voor rouw en verlies. Het is absoluut een boek waarbij kinderen een aanhaakmoment kunnen vinden om een eigen ervaring te delen.

Tips voor in de klas

• Mijn magische draadje. Laat een kind zichzelf tekenen en erom heen magische draadjes maken (bijvoorbeeld met een gouden/zilveren/glanzende pen) naar dierbaren. Wanneer iemand wordt getekend die is overleden, kan hier bijvoorbeeld een gouden traantje bij worden gemaakt. Of de mensen kunnen in hartjes worden getekend.
• Zichtbare draadjes. De draadjes die je voelt zijn onzichtbaar. Je kunt een mooi samen-moment organiseren door voor ieder kind een mooi draadje (bijvoorbeeld glittertouw) te hebben. Zet een tafel in het midden van de kring. Om de beurt mag een kind een magisch draadje neerleggen en hier kan een naam bij genoemd worden. Ook kun namen op hartjesbriefjes geschreven worden. Na het samen-moment kan ieder kind een draadje meenemen. Dit versterkt de metafoor en maakt het tastbaar.
• Magische draadjes in de klas. Zorg voor een bol wol en begin bij één kind. Dit kind zegt ‘Ik voel me verbonden met…..’ en geeft/gooit de bol wol naar dit kind. Dit kind houdt een stukje van de draad vast en gooit de bol wol naar het volgende kind. Dit wordt weer ondersteund met de zin ‘ik voel me verbonden met…’. Op deze manier worden de draden van vriendschap zichtbaar in de klas.

Lichtje in het donker, Katie Sahota & Harry Woodgate

De dagen worden weer korter: het is sneller donker. Samen zoeken we de warmte op in onze huiskamers. Ook in onze klassen gaan er meer lichtjes aan en worden kaarsjes aangestoken. En ja, ook batterijlampjes tellen mee, al gaat er natuurlijk niets boven een echt kaarsje. Vaak zijn kinderen een soort van betoverd door het flikkerende vlammetje. Alsof ze ernaar moeten blijven kijken. Het heeft iets magisch voor ze. En terwijl we steeds meer het licht opzoeken in de donker periode, past dit boek daar geweldig bij. Een boek over de kracht van licht en de verbinding die we daarin vinden. Een mooie aanzet voor herinnerkaarsjes in de klas.

Een kaarsje bij het raam gloeit zacht

En voelt zich wel wat klein

Bij al dat licht inde nacht

Liever zou Lichtje groter zijn

Lichtje

Lichtje neemt ons mee langs allerlei momenten, door het jaar en de seizoenen heen waarin licht van betekenis is. Het verhaal is een ontdekkingstocht langs verschillende lichtbronnen. Kleurige lantaarns, lichtjesslingers, kaarsjes op een taart, de sterrenhemel op een warme zomeravond, verlichting in de kerstboom en de chanoekakandelaar waar negen kaarsen in passen (zeker even tellen met de kinderen): dit en veel meer is te ontdekken op de afbeeldingen van het boek. Samen met de poëtische zinnen op rijm vormen deze illustraties een krachtig en symbolisch verhaal.

Kalendermomenten

Het vieren van Oud en Nieuw, een avondmaaltijd met het gezin, de sterrenhemel op een warme zomeravond, pompoenlichten met Halloween, vuurwerk tijdens Oud en Nieuw, Diwali en mensen die elkaar weer zien: we leren wat licht in ons leven en bij bepaalde dagen kan betekenen. En dat ook een ogenschijnlijk klein lichtje van grote waarde kan zijn voor mensen.

Aanhaakmoment

Dit verhaal speelt prachtig in op het licht dat van betekenis is in verschillende culturen en creëert daarmee verbondenheid. Daardoor kan dit boek voor herkenning zorgen bij de kinderen in jouw klas en draagt het bij aan inclusiviteit. Tijdens het voorlezen in mijn klas straalde een jongetje die de chanoekia herkende. Zo fijn om niet alleen het licht van Kerst in de klas te integreren, maar op mooie wijze ook aandacht te kunnen hebben voor andere feesten en mooie momenten waarbij licht een grote rol speelt. Op deze manier kan het boek voorzien in een aanhaakmoment voor kinderen om iets te vertellen over rituelen en feesten van thuis.

Kaarsjesritueel

Voor heel veel kinderen is het aansteken van een kaarsje een bekend ritueel.  De ervaring leert dat wanneer je iets meer aandacht besteedt aan het branden van een kaarsje, dit een heel fijn ritueel is voor kinderen. Tijdens een ritueel staat handelen, iets doen, centraal. Deze symboolhandeling heeft niets te maken met nut. Wanneer je tijdens een ritueel een kaars aansteekt gaat het om de diepere betekenis die in het licht van de kaars duidelijk wordt voor de personen die deelnemen aan het ritueel. Het aansteken van een kaars wanneer het licht het niet doet, heeft nut. Dat is een belangrijk verschil. Bovendien bevordert iets doen tijdens een ritueel de betrokkenheid en beleving. Iets doen verstevigt het ritueel. De handeling laat het symbool meer spreken en zorgt voor een hoge betrokkenheid van kinderen.

Diepere betekenis

De rijmende zinnen geven ook een boodschap mee. En dit kan een mooie starter zijn om met kinderen na te denken over de waarde van licht, als is het maar één klein lichtje. Dit kan je ook brengen bij situaties waarin mensen nog meer kaarsjes aansteken. Bijvoorbeeld wanneer ze speciaal aan iemand willen denken. Een klein kaarsje in de klas kan al van grote betekenis zijn. Dit boek onderschrijft de waarde van licht. Op naar nog meer kaarsjes (en batterijlampjes) in de klas!

Lichtje komt erachter dat het niet uitmaakt of het lichtje groot of klein is.

Als het soms moeilijk is en je niet weet wat je moet

Als je soms denkt dat je het niet zo goed doet….

…blijf dan rustig, want weet je: ook de gloed in de nacht

van een klein lichtje geeft moed en kracht

Tips voor in de klas

• Chanoeka. In beeld komt dit feest voorbij. Het kan mooi zijn om je te verdiepen in dit feest en de kinderen wat achtergrond mee te geven. Dat kan via deze link.
• Diwali. Ook dit feest komt in beeld voorbij. Het kan mooi zijn om je te verdiepen in dit feest en de kinderen wat achtergrond mee te geven. Dat kan via deze link.
• Kaarsje in de klas. Een kaarsje in de klas kan zorgen voor een mooi verbindend samen-moment. Laat de kinderen nadenken voor wie ze een kaarsje branden. Eventueel kan dit gedeeld worden in de groep. Benoem de symboliek van een kaars: klein ritueel, licht, warmte, in gedachten zijn bij iemand. Vraag aan de kinderen wanneer zij een kaarsje aansteken en wat ze er prettig aan vinden.
• Kalendermoment. Zet tijdens verschillende seizoenen of kalendermomenten een passend beeld uit het boek centraal. Zo heb je altijd een link met een lichtje voorhanden.
• Erkennend cadeau. Wanneer een kind een verlies meemaakt, kan het mooi zijn om een klein kaarsje of batterijlampje cadeau te geven. Schrijf op een kaartje een alinea uit het boek als symbooltaal. Bijvoorbeeld de uitgelichte zinnen uit deze blog.

Nu ga ik dag zeggen, Désirée de Cock & Marjolein de Zwart

Een warm verhaal over verlies en verbondenheid. En een boek om waardevolle herinneringen te waarborgen. Dit boek is een uniek geheel dat bestaat uit verschillende elementen en zodoende kan het een anker vormen in het leven van kinderen. Om elke keer weer op verhaal te kunnen komen, terug te kunnen kijken maar ook zeker vooruit. In dit boek komen de thema´s verlies, verbondenheid en verder leven op krachtige wijze samen.

Speciaal

Het boek begint met de mogelijkheid om op te schrijven voor wie het boek speciaal is. Ik vind het mooi en zeer waardevol wanneer er een markering bekrachtigd kan worden voor een kind. Op deze manier kan een kind extra voelen, nu en later, dat het met zijn hele verhaal gezien wordt. En wanneer je op elk moment in  je leven dit boek kunt pakken, het verhaal na kunt lezen en zo de verbinding vindt met de vosjesfamilie, kan dit zorgen voor extra erkenning en een veilige haven waar je even op adem kunt komen.

Vosjesfamilie

We maken kennis met een vosjesfamilie. De vosjes Sam, Bobby en Lenny wonen met de grote vossen midden in het bos. Lenny ligt in het ziekenhuis en dit heeft impact op het hele vosjesgezin. Dit wordt op krachtige wijze ondersteund door de illustraties. Veel herkenbare onderwerpen wanneer een kind in een gezin ernstig ziek wordt, worden vertaald naar de dierenwereld. Zo zien we ‘Ziekenhuis bosvriendje’ en slapen de grote vossen in een speciaal hotel dichtbij het ziekenhuis. De beademingsapparatuur is herkenbaar en toch ook vriendelijk afgebeeld: de houtkleuren en het bos op de achtergrond voegen warmte en toegankelijkheid toe.

Dokter Uil

In veel verhalen wordt wijsheid toegekend aan een uil en ook in dit verhaal wordt dit op mooie wijze toegepast. Fijn deze herkenbaarheid. Dokter Uil vertelt dat ze er alles aan doen om Lenny beter te maken. Hij begeleidt het proces in het ziekenhuis en gaat op een fijne en warme manier het gesprek met de vosjeskinderen aan.

Eerlijke informatie

Het is heel fijn dat er eerlijke antwoorden op de vragen van de kindervosjes worden gegeven. Op deze manier geeft het boek je als ondersteunde volwassene echt iets in handen om vanuit veilige verbinding een moeilijke boodschap te brengen. En niet onbelangrijk, kinderen worden serieus genomen. Zo kunnen jonge kinderen denken dat ‘dood zijn’ maar voor even is. Ook in dit verhaal komt dit aan bod.

‘Gaat Lenny dood?‘

Dokter Uil buigt naar Bobbi toe.

‘Ja, Lenny gaat dood. We hebben er alles aan gedaan om Lenny beter te maken. Helaas is dit niet gelukt.’

Gedenkplek

Een gedenkplek geeft kinderen (en volwassenen) veel houvast en iets wat een steuntje in de rug richting de toekomst kan zijn. De vosjes geven hier op eigen wijze vorm aan. Dit onderdeel van het verhaal kan een mooie starter zijn om samen thuis of op school een gedenkplek voor een dierbaar persoon vorm te geven. De illustratie zorgt wederom voor herkenning op veilige afstand omdat het vertaald is naar de wereld van de dieren: met veel herkenbare lijntjes naar de mensenwereld. Deze  vertaling maakt dit boek tot een extra veilige verbinding van waaruit persoonlijk verlies gedeeld kan worden.

Afscheid nemen

Het proces van afscheid nemen wordt met liefde beschreven. Alle familieleden komen naar het ziekenhuis en nemen op hun eigen manier en met persoonlijke woorden afscheid van Lenny. De woorden van Sam vormen de woorden voor de krachtige titel. Afscheidsverzorger Beer helpt het gezin en gaat ook het eerlijke gesprek met de vosjeskinderen niet uit de weg. Sam en Bobbi willen van alles weten. Zowel begraven als cremeren worden in kindertaal omschreven. En ook de waarde van herinneringen komt hier aan bod.

Sam zegt: ‘Je bent een lief vosje, nu ga ik dag zeggen.’

Kaartjes

De vosjes Sam en Bobbi krijgen veel tekeningen en kaartjes. Het gesprek tussen de vosjes maakt duidelijk dat ze dit krijgen als troost. De eigen kaartjes die de vosjes krijgen, zijn een gouden tip voor eenieder in de omgeving van kinderen die persoonlijk verlies meemaken. Het is zo fijn als de kinderen eigen condoleancekaarten krijgen. Dit draagt er aan bij dat kinderen zich serieus genomen voelen en het benadrukt dat diegene die gemist wordt voor altijd bij hen hoort.

Ritueel

Boeken die een aanzet kunnen zijn voor een ritueel, vind ik extra speciaal. Wanneer Sam zich bedenkt dat hij nooit meer echte kusjes kan geven aan Lenny, komt grote Vos met een mooi idee. Ze gaan samen bellenblaaskusjes naar Lenny sturen. Dit sluit heel mooi aan op het bellenblaasritueel dat ik eerder schreef. Een waardevol samen-moment voor in de klas. Deze kun je onderaan deze blog downloaden.

‘Wij gaan samen de mooiste en grootste bellenblaaskusjes naar Lenny sturen.’

Verzamelen

Het verzamelen van herinneringen is iets fijns voor kinderen om te doen. De vosjes doen dit door de spullen van Lenny in een mooie doos te stoppen. En na het verhaal van de vosjes biedt dit boek ruimte aan het verzamelen van herinneringen. Tevens is er ruimte voor tips aan de omgeving, het vinden van kracht, nadenken over dankbaarheid en alles wat een kind nog meer wil vertellen.

Illustraties

De illustraties stralen warmte en toegankelijkheid uit. Ook kun je heel mooie de verschillende emoties zien op de afbeeldingen die de tekst ondersteunen. En daarmee draagt dit boek bij aan het leren over diverse gevoelens die kunnen komen kijken bij persoonlijk verlies. Voor kinderen betekent het in aanraking komen met de emoties bij de vosjes in het verhaal, dat ze hie

Achtergrond

Dit verhaal over verlies is gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van Marjolein Zwart, geschreven en geïllustreerd door Désirée de Cock. In het boek kun je het persoonlijke verhaal van Marjolein lezen. Zij en haar gezin moesten in 2021 onverwachts afscheid nemen van hun 1-jarige dochter Fleur. In 2015 verloor zij onverwachts haar 23-jarige broer. Verlies is een thema in haar leven. Dit prentenboek is geschreven ter nagedachtenis aan haar dochter Fleur. Tevens biedt dit boek een bedding aan praktische informatie. Zo wordt er geschreven over afscheid nemen van een kind, verlies en rouw bij kinderen, herinneringen en organisaties die steun kunnen bieden. Al deze onderdelen maken het een compleet en uniek geheel.

School

Dit boek kan op school richting en inspiratie bieden wanneer een kind, teamlid of hele klas afscheid moet nemen van een dierbare. Ook kan het verhaal steunend zijn wanneer kinderen in eerdere (school)jaren een verlies hebben meegemaakt. Soms kan het ook voorkomen dat ouders naar handvatten vragen bij de leerkracht. En hoe mooi dat jij als onderwijsprofessional dan dit boek ter beschikking hebt. Wat mij betreft heb je een boek op voorraad wat je aan ouders mee kunt geven. Dat is verbinding leggen tussen thuis en school! De liefde van deze vosjesfamilie steunt je in het kijken naar de verhalen van kinderen en in serieus nemen van kinderen wanneer ze persoonlijk verlies meemaken.

 Tips voor in de klas

• Zet een afbeelding centraal. Je kunt een mooie afbeelding uitkiezen en deze op een gedenkplek in de klas zetten. Dit kan de plek ondersteunen en zeker wanneer het verhaal is voorgelezen bieden de vosjes een mooie manier om voortdurende banden (continuïng bonds) te benadrukken.
• Vosjes om mee te spelen kunnen een mooie aanvulling zijn voor een verteltafel of in een constructiehoek. Spelen is de eerste taal van kinderen en kan ze zodoende helpen om op verhaal te komen.
• Emoties. De illustraties stralen warmte en toegankelijkheid uit. Ook kun je heel mooie de verschillende emoties zien op de afbeeldingen die de tekst ondersteunen. En daarmee draagt dit boek bij aan het leren over diverse gevoelens die kunnen komen kijken bij persoonlijk verlies. Ga samen met kinderen op zoek naar de verschillende emoties in dit boek. Ondersteun dit eventueel met emotiepictogrammen.
• Kleurplaten. Er zijn hele mooie kleurplaten beschikbaar bij dit boek. Via onderstaande knop kun je ze downloaden. Superfijn om altijd voorhanden te hebben. En wanneer je met de klas het ‘bellenblaasritueel’ doet, kun je dit nog meer verdieping geven door de bijbehorende kleurplaat te laten kleuren. Schrijf er eventueel een mooie herinneringen bij of laat de naam van een overleden dierbare hier in het goud bij schrijven.