Rikki en de eekhoorn, Guido van Genechten

Een lief en toegankelijk dierenboek dat extra fijn leest in het seizoen herfst. Bovendien is Rikki voor veel kinderen een herkenbaar figuur, omdat er meerdere boeken zijn gemaakt met Rikki in de hoofdrol. Extra mooi dat er in deze serie ook een boek over verlies en afscheid nemen is gemaakt. Vanuit de veilige basis van herkenbaarheid kan het onderwerp op een fijne manier gebracht worden naar kinderen.

Verhaal 

Het verhaal begint vanuit een herkenbare herfstsetting. Rikki zoekt naar kastanjes en dan vindt hij opeens iets heel anders. Onder een struik ligt een eekhoorn zomaar op de grond te slapen. Tenminste dat denkt Rikki want wanneer hij de eekhoorn aait, voelt de eekhoorn koud aan. Sommige kinderen zullen hier al door hebben dat de eekhoorn dood is. Geef ze de ruimte dit te delen. En lees daarna door.

Kleuterleeftijd

Het vriendinnetje van Rikki, Anni, komt erbij. Samen zijn ze van plan de eekhoorn weer beter te maken. Je kunt hier als leerkracht benadrukken dat wanneer de eekhoorn dood is, dit natuurlijk niet kan. Dit boek is perfect voor de kleuterleeftijd, en op deze leeftijd zijn kinderen nog volop aan het leren over de dood. Een van de subconcepten die ze te leren hebben, is dat de dood onomkeerbaar is.

Dood

De moeder van Rikki geeft meteen een eerlijk boodschap aan de jonge konijntjes: ‘Hij is dood.’ Terwijl mama, Rikki en Anni op een boomstam zitten, krijgen de kinderen meer uitleg. Hier in het verhaal wordt vooral benadrukt dat de eekhoorn al heel oud was. Sommige kinderen aan wie je dit verhaal voorleest zullen wellicht andere ervaringen hebben. Niet in alle levens van kinderen zijn mensen oud als ze doodgaan. Dit kun je dan uitleggen en meer context geven.

Eekhoornparadijs

In dit verhaal vertelt mama dat dode eekhoorns naar het Eekhoornparadijs gaan. Het gesprek daarna laat open waar dit is en hoe het eruitziet. Wel wijst mama naar boven. Eventueel kun je dit onderwerp breder benaderen en benadrukken dat niemand het precies weet. Ook kun je vertellen dat iedereen hier anders over na kan denken. En dat is goed. Mogelijk komen kinderen met eigen overdenkingen.

Begraven

De eekhoorn wordt begraven en de vriendelijke tekeningen ondersteunen dit op fijne wijze. De begraafplaats wordt gemarkeerd met kastanjes. Misschien herken je wel dat kinderen een plek waar kleine diertjes worden begraven, graag markeren met een bloemetje of mooie steen. De herfst biedt natuurlijk een schat aan materialen om met betekenis een begraafplaats te markeren.

In de klas

Een heel fijn boek om in de klas (onderbouw) voor te lezen vanuit de wens om rouw, verlies en de dood bespreekbaar te maken. Helemaal mooi om dit boek in de herfst voor te lezen: dat zorgt absoluut voor herkenning en veel aanknopingspunten om ruimte geven aan rouw en verlies in jouw klas.

Tips voor in de klas

• Herfstige gedenkplek. Voeg herfstmaterialen toe aan een gedenkplek. Dit benadrukt dat een gedenkplek mee verandert met het leven. Bovendien voegt het sfeer en beleving toe.
• Kastanjes. Vormen leggen met kastanjes. Dit kan op plekken die belangrijk zijn voor kinderen. Ook kunnen beginletters, symbolen of namen gelegd worden met kastanjes. Een foto hiervan in het Rouwpaspoort kan een mooie toevoeging zijn.
• Dierenbegrafenis. Een torretje, vliegje of ander klein dier: het kan een mooie aangelegenheid zijn voor een dierenbegrafenis. Dit is voor kinderen een natuurlijke manier om op laagdrempelige en toegankelijke manier dit onderwerp te integreren in hun leven en om er kennis mee te maken. Kinderen vorm laten geven aan een ‘kleine’ dierenbegrafenis draagt bij aan het integreren van rouw en verlies in het leven van kinderen

Ik laat je nooit los, Patrice Karst

Van dit boek had ik al de Engelstalige versie: The invisible string. En nu dit verhaal naar het Nederlands is vertaald, is het nog niets makkelijker om het in de klas voor te lezen. Wat een mogelijkheden biedt dit verhaal.  En nog belangrijker: wat een waardevolle boodschap geef je de kinderen uit jouw klas met dit boek mee. Een verhaal over bij elkaar horen en verbinding. En deze boodschap zit verpakt in een laagje van creatief en filosofisch denken. Het magische draadje biedt een krachtige metafoor die op veel momenten ondersteunend kan zijn.

Gouden levensles

Wanneer Lisa en Julius op een avond rustig liggen te slapen, begint het opeens hard te regenen en te onweren. De kinderen worden wakker en rennen snel naar mama die beneden zit. De kinderen willen graag bij mama blijven. En dan vertelt mama hun een hartverwarmend en verbindend verhaal: een gouden levensles. Een verhaal dat in mijn klas ogen liet glinsteren en iets waardevols toevoegde aan de symbolische schatkist van de klas.

Magisch draadje

Mama vertelt het verhaal over een onzichtbaar draadje. Ze geeft het verhaal door aan haar kinderen: ze hoorde het zelf van haar moeder toen ze klein was. Het onzichtbare magische draadje verbindt je met iedereen van wie je heel veel houdt. En ook al ben je niet fysiek dichtbij elkaar, toch kun je in gedachten en gevoel bij elkaar zijn.

‘Toen ik zo oud was als jullie, vertelde mijn moeder voor het eerst over het onzichtbare draadje.’

‘Een draadje dat is gemaakt van liefde.’

Oneindig ver

Bovendien wordt er benadrukt dat het draadje oneindig ver kan reiken. Het gedeelte dat daarna volgt zal veel kinderen aanspreken. Julius en Lisa bedenken allemaal plekken tot waar het draadje zou kunnen komen: de ruimte, in de diepe zee, de jungle en zelfs tot in de hemel. Mooi om met kinderen nog meer mooie (verre) bestemmingen te bedenken.

Tot de hemel

Nog voordat ik aangekomen was bij het gedeelte over de mogelijkheid verbonden te blijven met een overleden dierbare, stelde een meisje uit mijn klas al de volgende vraag: ‘Kun je ook een magisch draadje hebben naar de hemel?’ Soms blijf ik me verbazen over de voelsprieten die kinderen hebben rondom deze onderwerpen. En ik voel ook extra betekenis en zingeving in mijn werk wanneer dit soort gesprekken een onderdeel kunnen zijn van het dagelijkse schoolleven. Ik geniet echt van dit soort open gesprekken waarbij kinderen zelf een symbool kunnen laden met ervaringen en overdenkingen.

‘Kun je ook een magisch draadje hebben naar de hemel?‘

Onvoorwaardelijk

Extra diepte krijgt het verhaal wanneer door mama wordt benadrukt dat het draadje altijd blijft bestaan. Zelfs als je weleens boos bent op elkaar: liefde is sterker dan boosheid. Julius en Sam dromen over onzichtbare draadjes. De afsluitende illustratie is prachtig en verbindend. Mooi om samen met de kinderen nog extra aandacht aan te besteden.

‘Zolang je liefde in je hart hebt, zal het draadje er altijd zijn.’

Hele klas

Dit verhaal raakt de hele klas. Want bijna iedereen kan wel verwijzen naar een extra dierbaar persoon. En ook op school zullen er weleens kinderen zijn die op dat moment liever bij de ouders of één van de ouders zijn dan op school. Het kan helpend zijn om te verwijzen naar het magische draadje. Als je naar je klas kijkt, en je bent je bewust van alle onzichtbare draadjes die de kinderen verbinden met hun dierbaren: dan zie je de kinderen met hun hele verhaal. Nog mooier wordt het wanneer kinderen dit magische draadje kunnen voelen, en er wellicht op een moment herkenning aan willen en durven geven. Dit boek biedt ruimte voor rouw en verlies. Het is absoluut een boek waarbij kinderen een aanhaakmoment kunnen vinden om een eigen ervaring te delen.

Tips voor in de klas

• Mijn magische draadje. Laat een kind zichzelf tekenen en erom heen magische draadjes maken (bijvoorbeeld met een gouden/zilveren/glanzende pen) naar dierbaren. Wanneer iemand wordt getekend die is overleden, kan hier bijvoorbeeld een gouden traantje bij worden gemaakt. Of de mensen kunnen in hartjes worden getekend.
• Zichtbare draadjes. De draadjes die je voelt zijn onzichtbaar. Je kunt een mooi samen-moment organiseren door voor ieder kind een mooi draadje (bijvoorbeeld glittertouw) te hebben. Zet een tafel in het midden van de kring. Om de beurt mag een kind een magisch draadje neerleggen en hier kan een naam bij genoemd worden. Ook kun namen op hartjesbriefjes geschreven worden. Na het samen-moment kan ieder kind een draadje meenemen. Dit versterkt de metafoor en maakt het tastbaar.
• Magische draadjes in de klas. Zorg voor een bol wol en begin bij één kind. Dit kind zegt ‘Ik voel me verbonden met…..’ en geeft/gooit de bol wol naar dit kind. Dit kind houdt een stukje van de draad vast en gooit de bol wol naar het volgende kind. Dit wordt weer ondersteund met de zin ‘ik voel me verbonden met…’. Op deze manier worden de draden van vriendschap zichtbaar in de klas.

Lichtje in het donker, Katie Sahota & Harry Woodgate

De dagen worden weer korter: het is sneller donker. Samen zoeken we de warmte op in onze huiskamers. Ook in onze klassen gaan er meer lichtjes aan en worden kaarsjes aangestoken. En ja, ook batterijlampjes tellen mee, al gaat er natuurlijk niets boven een echt kaarsje. Vaak zijn kinderen een soort van betoverd door het flikkerende vlammetje. Alsof ze ernaar moeten blijven kijken. Het heeft iets magisch voor ze. En terwijl we steeds meer het licht opzoeken in de donker periode, past dit boek daar geweldig bij. Een boek over de kracht van licht en de verbinding die we daarin vinden. Een mooie aanzet voor herinnerkaarsjes in de klas.

Een kaarsje bij het raam gloeit zacht

En voelt zich wel wat klein

Bij al dat licht inde nacht

Liever zou Lichtje groter zijn

Lichtje

Lichtje neemt ons mee langs allerlei momenten, door het jaar en de seizoenen heen waarin licht van betekenis is. Het verhaal is een ontdekkingstocht langs verschillende lichtbronnen. Kleurige lantaarns, lichtjesslingers, kaarsjes op een taart, de sterrenhemel op een warme zomeravond, verlichting in de kerstboom en de chanoekakandelaar waar negen kaarsen in passen (zeker even tellen met de kinderen): dit en veel meer is te ontdekken op de afbeeldingen van het boek. Samen met de poëtische zinnen op rijm vormen deze illustraties een krachtig en symbolisch verhaal.

Kalendermomenten

Het vieren van Oud en Nieuw, een avondmaaltijd met het gezin, de sterrenhemel op een warme zomeravond, pompoenlichten met Halloween, vuurwerk tijdens Oud en Nieuw, Diwali en mensen die elkaar weer zien: we leren wat licht in ons leven en bij bepaalde dagen kan betekenen. En dat ook een ogenschijnlijk klein lichtje van grote waarde kan zijn voor mensen.

Aanhaakmoment

Dit verhaal speelt prachtig in op het licht dat van betekenis is in verschillende culturen en creëert daarmee verbondenheid. Daardoor kan dit boek voor herkenning zorgen bij de kinderen in jouw klas en draagt het bij aan inclusiviteit. Tijdens het voorlezen in mijn klas straalde een jongetje die de chanoekia herkende. Zo fijn om niet alleen het licht van Kerst in de klas te integreren, maar op mooie wijze ook aandacht te kunnen hebben voor andere feesten en mooie momenten waarbij licht een grote rol speelt. Op deze manier kan het boek voorzien in een aanhaakmoment voor kinderen om iets te vertellen over rituelen en feesten van thuis.

Kaarsjesritueel

Voor heel veel kinderen is het aansteken van een kaarsje een bekend ritueel.  De ervaring leert dat wanneer je iets meer aandacht besteedt aan het branden van een kaarsje, dit een heel fijn ritueel is voor kinderen. Tijdens een ritueel staat handelen, iets doen, centraal. Deze symboolhandeling heeft niets te maken met nut. Wanneer je tijdens een ritueel een kaars aansteekt gaat het om de diepere betekenis die in het licht van de kaars duidelijk wordt voor de personen die deelnemen aan het ritueel. Het aansteken van een kaars wanneer het licht het niet doet, heeft nut. Dat is een belangrijk verschil. Bovendien bevordert iets doen tijdens een ritueel de betrokkenheid en beleving. Iets doen verstevigt het ritueel. De handeling laat het symbool meer spreken en zorgt voor een hoge betrokkenheid van kinderen.

Diepere betekenis

De rijmende zinnen geven ook een boodschap mee. En dit kan een mooie starter zijn om met kinderen na te denken over de waarde van licht, als is het maar één klein lichtje. Dit kan je ook brengen bij situaties waarin mensen nog meer kaarsjes aansteken. Bijvoorbeeld wanneer ze speciaal aan iemand willen denken. Een klein kaarsje in de klas kan al van grote betekenis zijn. Dit boek onderschrijft de waarde van licht. Op naar nog meer kaarsjes (en batterijlampjes) in de klas!

Lichtje komt erachter dat het niet uitmaakt of het lichtje groot of klein is.

Als het soms moeilijk is en je niet weet wat je moet

Als je soms denkt dat je het niet zo goed doet….

…blijf dan rustig, want weet je: ook de gloed in de nacht

van een klein lichtje geeft moed en kracht

Tips voor in de klas

• Chanoeka. In beeld komt dit feest voorbij. Het kan mooi zijn om je te verdiepen in dit feest en de kinderen wat achtergrond mee te geven. Dat kan via deze link.
• Diwali. Ook dit feest komt in beeld voorbij. Het kan mooi zijn om je te verdiepen in dit feest en de kinderen wat achtergrond mee te geven. Dat kan via deze link.
• Kaarsje in de klas. Een kaarsje in de klas kan zorgen voor een mooi verbindend samen-moment. Laat de kinderen nadenken voor wie ze een kaarsje branden. Eventueel kan dit gedeeld worden in de groep. Benoem de symboliek van een kaars: klein ritueel, licht, warmte, in gedachten zijn bij iemand. Vraag aan de kinderen wanneer zij een kaarsje aansteken en wat ze er prettig aan vinden.
• Kalendermoment. Zet tijdens verschillende seizoenen of kalendermomenten een passend beeld uit het boek centraal. Zo heb je altijd een link met een lichtje voorhanden.
• Erkennend cadeau. Wanneer een kind een verlies meemaakt, kan het mooi zijn om een klein kaarsje of batterijlampje cadeau te geven. Schrijf op een kaartje een alinea uit het boek als symbooltaal. Bijvoorbeeld de uitgelichte zinnen uit deze blog.

Nu ga ik dag zeggen, Désirée de Cock & Marjolein de Zwart

Een warm verhaal over verlies en verbondenheid. En een boek om waardevolle herinneringen te waarborgen. Dit boek is een uniek geheel dat bestaat uit verschillende elementen en zodoende kan het een anker vormen in het leven van kinderen. Om elke keer weer op verhaal te kunnen komen, terug te kunnen kijken maar ook zeker vooruit. In dit boek komen de thema´s verlies, verbondenheid en verder leven op krachtige wijze samen.

Speciaal

Het boek begint met de mogelijkheid om op te schrijven voor wie het boek speciaal is. Ik vind het mooi en zeer waardevol wanneer er een markering bekrachtigd kan worden voor een kind. Op deze manier kan een kind extra voelen, nu en later, dat het met zijn hele verhaal gezien wordt. En wanneer je op elk moment in  je leven dit boek kunt pakken, het verhaal na kunt lezen en zo de verbinding vindt met de vosjesfamilie, kan dit zorgen voor extra erkenning en een veilige haven waar je even op adem kunt komen.

Vosjesfamilie

We maken kennis met een vosjesfamilie. De vosjes Sam, Bobby en Lenny wonen met de grote vossen midden in het bos. Lenny ligt in het ziekenhuis en dit heeft impact op het hele vosjesgezin. Dit wordt op krachtige wijze ondersteund door de illustraties. Veel herkenbare onderwerpen wanneer een kind in een gezin ernstig ziek wordt, worden vertaald naar de dierenwereld. Zo zien we ‘Ziekenhuis bosvriendje’ en slapen de grote vossen in een speciaal hotel dichtbij het ziekenhuis. De beademingsapparatuur is herkenbaar en toch ook vriendelijk afgebeeld: de houtkleuren en het bos op de achtergrond voegen warmte en toegankelijkheid toe.

Dokter Uil

In veel verhalen wordt wijsheid toegekend aan een uil en ook in dit verhaal wordt dit op mooie wijze toegepast. Fijn deze herkenbaarheid. Dokter Uil vertelt dat ze er alles aan doen om Lenny beter te maken. Hij begeleidt het proces in het ziekenhuis en gaat op een fijne en warme manier het gesprek met de vosjeskinderen aan.

Eerlijke informatie

Het is heel fijn dat er eerlijke antwoorden op de vragen van de kindervosjes worden gegeven. Op deze manier geeft het boek je als ondersteunde volwassene echt iets in handen om vanuit veilige verbinding een moeilijke boodschap te brengen. En niet onbelangrijk, kinderen worden serieus genomen. Zo kunnen jonge kinderen denken dat ‘dood zijn’ maar voor even is. Ook in dit verhaal komt dit aan bod.

‘Gaat Lenny dood?‘

Dokter Uil buigt naar Bobbi toe.

‘Ja, Lenny gaat dood. We hebben er alles aan gedaan om Lenny beter te maken. Helaas is dit niet gelukt.’

Gedenkplek

Een gedenkplek geeft kinderen (en volwassenen) veel houvast en iets wat een steuntje in de rug richting de toekomst kan zijn. De vosjes geven hier op eigen wijze vorm aan. Dit onderdeel van het verhaal kan een mooie starter zijn om samen thuis of op school een gedenkplek voor een dierbaar persoon vorm te geven. De illustratie zorgt wederom voor herkenning op veilige afstand omdat het vertaald is naar de wereld van de dieren: met veel herkenbare lijntjes naar de mensenwereld. Deze  vertaling maakt dit boek tot een extra veilige verbinding van waaruit persoonlijk verlies gedeeld kan worden.

Afscheid nemen

Het proces van afscheid nemen wordt met liefde beschreven. Alle familieleden komen naar het ziekenhuis en nemen op hun eigen manier en met persoonlijke woorden afscheid van Lenny. De woorden van Sam vormen de woorden voor de krachtige titel. Afscheidsverzorger Beer helpt het gezin en gaat ook het eerlijke gesprek met de vosjeskinderen niet uit de weg. Sam en Bobbi willen van alles weten. Zowel begraven als cremeren worden in kindertaal omschreven. En ook de waarde van herinneringen komt hier aan bod.

Sam zegt: ‘Je bent een lief vosje, nu ga ik dag zeggen.’

Kaartjes

De vosjes Sam en Bobbi krijgen veel tekeningen en kaartjes. Het gesprek tussen de vosjes maakt duidelijk dat ze dit krijgen als troost. De eigen kaartjes die de vosjes krijgen, zijn een gouden tip voor eenieder in de omgeving van kinderen die persoonlijk verlies meemaken. Het is zo fijn als de kinderen eigen condoleancekaarten krijgen. Dit draagt er aan bij dat kinderen zich serieus genomen voelen en het benadrukt dat diegene die gemist wordt voor altijd bij hen hoort.

Ritueel

Boeken die een aanzet kunnen zijn voor een ritueel, vind ik extra speciaal. Wanneer Sam zich bedenkt dat hij nooit meer echte kusjes kan geven aan Lenny, komt grote Vos met een mooi idee. Ze gaan samen bellenblaaskusjes naar Lenny sturen. Dit sluit heel mooi aan op het bellenblaasritueel dat ik eerder schreef. Een waardevol samen-moment voor in de klas. Deze kun je onderaan deze blog downloaden.

‘Wij gaan samen de mooiste en grootste bellenblaaskusjes naar Lenny sturen.’

Verzamelen

Het verzamelen van herinneringen is iets fijns voor kinderen om te doen. De vosjes doen dit door de spullen van Lenny in een mooie doos te stoppen. En na het verhaal van de vosjes biedt dit boek ruimte aan het verzamelen van herinneringen. Tevens is er ruimte voor tips aan de omgeving, het vinden van kracht, nadenken over dankbaarheid en alles wat een kind nog meer wil vertellen.

Illustraties

De illustraties stralen warmte en toegankelijkheid uit. Ook kun je heel mooie de verschillende emoties zien op de afbeeldingen die de tekst ondersteunen. En daarmee draagt dit boek bij aan het leren over diverse gevoelens die kunnen komen kijken bij persoonlijk verlies. Voor kinderen betekent het in aanraking komen met de emoties bij de vosjes in het verhaal, dat ze hie

Achtergrond

Dit verhaal over verlies is gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van Marjolein Zwart, geschreven en geïllustreerd door Désirée de Cock. In het boek kun je het persoonlijke verhaal van Marjolein lezen. Zij en haar gezin moesten in 2021 onverwachts afscheid nemen van hun 1-jarige dochter Fleur. In 2015 verloor zij onverwachts haar 23-jarige broer. Verlies is een thema in haar leven. Dit prentenboek is geschreven ter nagedachtenis aan haar dochter Fleur. Tevens biedt dit boek een bedding aan praktische informatie. Zo wordt er geschreven over afscheid nemen van een kind, verlies en rouw bij kinderen, herinneringen en organisaties die steun kunnen bieden. Al deze onderdelen maken het een compleet en uniek geheel.

School

Dit boek kan op school richting en inspiratie bieden wanneer een kind, teamlid of hele klas afscheid moet nemen van een dierbare. Ook kan het verhaal steunend zijn wanneer kinderen in eerdere (school)jaren een verlies hebben meegemaakt. Soms kan het ook voorkomen dat ouders naar handvatten vragen bij de leerkracht. En hoe mooi dat jij als onderwijsprofessional dan dit boek ter beschikking hebt. Wat mij betreft heb je een boek op voorraad wat je aan ouders mee kunt geven. Dat is verbinding leggen tussen thuis en school! De liefde van deze vosjesfamilie steunt je in het kijken naar de verhalen van kinderen en in serieus nemen van kinderen wanneer ze persoonlijk verlies meemaken.

 Tips voor in de klas

• Zet een afbeelding centraal. Je kunt een mooie afbeelding uitkiezen en deze op een gedenkplek in de klas zetten. Dit kan de plek ondersteunen en zeker wanneer het verhaal is voorgelezen bieden de vosjes een mooie manier om voortdurende banden (continuïng bonds) te benadrukken.
• Vosjes om mee te spelen kunnen een mooie aanvulling zijn voor een verteltafel of in een constructiehoek. Spelen is de eerste taal van kinderen en kan ze zodoende helpen om op verhaal te komen.
• Emoties. De illustraties stralen warmte en toegankelijkheid uit. Ook kun je heel mooie de verschillende emoties zien op de afbeeldingen die de tekst ondersteunen. En daarmee draagt dit boek bij aan het leren over diverse gevoelens die kunnen komen kijken bij persoonlijk verlies. Ga samen met kinderen op zoek naar de verschillende emoties in dit boek. Ondersteun dit eventueel met emotiepictogrammen.
• Kleurplaten. Er zijn hele mooie kleurplaten beschikbaar bij dit boek. Via onderstaande knop kun je ze downloaden. Superfijn om altijd voorhanden te hebben. En wanneer je met de klas het ‘bellenblaasritueel’ doet, kun je dit nog meer verdieping geven door de bijbehorende kleurplaat te laten kleuren. Schrijf er eventueel een mooie herinneringen bij of laat de naam van een overleden dierbare hier in het goud bij schrijven.

Een doos vol herinneringen, Marlien Crooijmans

De warmte van deze berenfamilie maakt het verlies van een babybroertje of babyzusje bespreekbaar. Voor kinderen die een broertje of zusje tijdens de zwangerschap zijn verloren, zal het een herkenbaar verhaal zijn. En tegelijkertijd zorgt de berenfamilie voor een veilige afstand van het persoonlijke verhaal van een kind. Hierdoor ook zeer geschikt om in de klas voor te lezen wanneer dit zich in het leven van een kind voordoet of in eerdere jaren is gebeurd.

Eigen ervaring

Marlies schreef naar aanleiding van haar eigen ervaring dit boek. Toen zij bij 22 weken zwangerschap haar dochter Annabel verloor, zocht ze naar een prentenboek om haar drie kinderen van 2, 3 en 5 jaar oud bij de situatie te betrekken en om een eerlijke uitleg te kunnen geven. Ze kwam tot de ontdekking dat er voor dit onderwerp niet veel prentenboeken voorhanden waren en zodoende besloot ze zelf een verhaal te schrijven en te illustreren.

Eerlijke taal

Het verhaal start met het mooie nieuws dat mama deelt met Kleine Beer: ‘Er zit een baby in mijn buik.’ Kleine Beer kijkt hier erg naar uit en wil met alles helpen. Op een ochtend verandert alles. Kleine Beer ziet dat papa en mama verdrietig zijn. De dokter heeft gezegd dat het niet goed gaat met de baby. Een prachtige afbeelding van de hele berenfamilie omlijst de heldere en eerlijk tekst. Het zusje van Kleine Beer krijgt een naam. Maar ook is daar die eerlijke boodschap. Ik vind het heel fijn dat de tekst in dit verhaal eerlijk en concreet is. Dit is precies waar kinderen behoefte aan hebben in verliessituaties.

‘Maar baby Bel is dood’, zegt mama.

Vragen

Kleine Beer stelt vragen die passen bij jonge kinderen. Soms denken ze, helemaal passend in hun ontwikkelende besef over de dood, dat dood zijn voor even is. Bovendien snappen ze nog niet dat dood zijn te maken heeft met lichamelijke functies die niet meer werken. Het voorlezen van dit boek erkent de persoonlijke ervaring van een kind én draagt bij aan een groeiend besef over de dood.

Afscheid nemen

Er moet afscheid genomen worden van baby Bel. Tijd om herinneringen te maken, geeft papa aan. Maar hoe maak je herinneringen?  En hoe werkt dit als je iemand niet lang gekend hebt? Kleine Beer bedenkt een plan om herinneringen aan Bel te bewaren. Zo ontstaat een doos vol herinneringen. Ik vind de uitleg die wordt gegeven over herinneringen, zeer treffend en mooi afgestemd op het begrip van jonge kinderen.

‘Een herinnering is een manier om aan iemand te blijven denken, zodat die voor altijd in je hart blijft.’

Praktisch handvat

Ook kinderen willen graag iets doen. En de beschrijving van het maken en samenstellen van deze doos vol herinneringen biedt meteen een praktisch handvat om met kinderen vorm te geven aan herinneringen. Een mooie werkvorm voor kinderen die iemand missen. Een praktisch handvat dat je in materiaal altijd voorhanden hebt in de klas en kunt aanpassen naar een specifieke situatie.

Tips voor in de klas

• Een doos vol herinneringen. Een kind dat verlies meemaakt kan een doos versieren en samenstellen met herinneringen en mooie voorwerpen. Kleine Beer draagt in het verhaal al behoorlijk wat ideeën en bovendien is er nog alle ruimte voor kinderen om zelf elementen voor de ‘doos vol herinneringen’ te bedenken. Ook kan het waardevol zijn om met de hele klas een doos vol herinneringen te maken.
• Namen noemen. De naam van baby Bel wordt duidelijk genoemd. Ze hoort voor altijd bij het gezin. Kinderen kunnen om de beurt een naam noemen van iemand die ze missen.
• Thuis-school. Dit boek kan heel mooi aan een gezin worden gegeven. Of leen het als school voor een tijdje uit. Zo wordt de link tussen thuis en school benadrukt.
• Gesprek. Denk samen na over de zin ‘Een herinnering is een manier om aan iemand te blijven denken, zodat die voor altijd in je hart blijft.‘ Kinderen kunnen vertellen wat ze dan bijvoorbeeld voelen. Ook kunnen rituelen van thuis besproken worden.

Hartjes met een kus, Mieke van Hooft & Marijn van der Wateren

Hartjes met een kus

Met veel liefde (en hartjes) zet ik deze verhalenbundel in het licht. In de klas heb ik er al een paar verhalen uit voorgelezen en de verhalen boeien de kinderen enorm. Wat heerlijk dat dit boek een beginsituatie heeft die voor veel kinderen herkenbaar is. Puck en Arend wonen in twee huizen: soms bij mama en soms bij papa. De rode draad in het verhaal wordt gevormd door de avonturen die de kinderen beleven. De verhalen reizen met je mee door het jaar heen en bieden kinderen een toegankelijke invalshoek om met een lach en een traan mee te leven met Puck en Arend.

Verhalen en gedichten

De bundel biedt een mooie en warme afwisseling tussen verhalen en gedichten. Je kunt de verhalen door elkaar heen lezen en bijvoorbeeld een verhaal bij een bepaald kalendermoment of seizoen kiezen. Het hele leven, en dus ook het schoolleven, zit in de toegankelijke verhalen van dit boek. Allerlei herkenbare situaties komen aan bod. Een mug in de kamer, buurman Mopperpot die zeker niet tegen zijn hondje Moosje moppert, dat trouwen met een jongen of meisje kan, wensen op nieuwjaarsdag, Sinterklaas, Kerstkoekjes, snotjes, spelen in de zandbak en nog zo veel meer.

Aanhaken

De gesprekken die Arend en Puck voeren, de vragen die ze stellen: veel kleuters zullen zonder moeite aanhaken tijdens het voorlezen. En ik denk dat je als leerkracht ook moeiteloos stapt in de wereld van Puck en Arend: het is zo herkenbaar. En wie weet biedt het  bijvoorbeeld het gedichtje voor mama’s verjaardag een mooie basis voor het maken van een Moederdagcadeautje.  

Larissa is dood

Dit verhaal bestaat eigenlijk uit twee verhalen. In de voorgaande verhalen maken we al kennis met Larissa als het klasgenootje van Puck en Arend. En dan is ze dood. Wanneer je te maken krijgt met een verlies in de klas, kan het heel waardevol zijn om via dit verhaal in te tunen op de taal van jonge kinderen. Juf Mariska vindt een mooie manier om op een gepaste manier aan de kinderen te vertellen wat er aan de hand is.

‘Er is iets heel verdrietigs gebeurd. Vannacht is Larissa overleden. Larissa is dood.’

Ritueel met onzichtbare hartjes

In sommige boeken zit een ritueel verstopt. De kinderen zoeken in dit tweede verhaal over Larissa naar een manier om de lege stoel van hun klasgenoot anders vorm te geven. Daar hebben ze mooie ideeën voor. Daarna komen ze tot de conclusie dat Larissa in hun hart zit, waarna ze denkbeeldige hartjes de lucht in blazen. Ook hier vinden we de hartjes als een verbindend symbool. Tevens zou dit een starter kunnen zijn voor een ritueel, een mooi samen-moment, met de klas. Hartjes blazen. Het mooie is dat dit ritueel door de hele klas uit te voeren is. Immers, je kunt ook hartjes sturen naar mensen die je lief vindt of aan wie je extra denkt.

Hartjes met een kus

De titel vinden we terug in een verhaal over vaderdag. Daarin maken de kinderen hartjes met een kusje erop: deze worden bewaard in een mooie pot. Het verhaal verloopt avontuurlijk en toen ik het verhaal voorlas in de klas, waren de kinderen geboeid en moesten ze lachten om de twist. Er is een mooie lesbrief te downloaden bij dit boek, waardoor je zelf aan de slag kunt met hartjes in een pot. Een hele mooie activiteit die de verbinding in de klas benadrukt.

Honderd hartjes in een potje

Maakte ik speciaal voor jou

Witte, gele, groene hartjes

Roze, paars en hemelsblauw  

Een heerlijk boek om in de klas te hebben en om regelmatig uit voor te lezen. Het fijne vind ik dat je belangrijke kalendermomenten en de seizoenen door het schooljaar heen met dit boek kunt volgen. Je hebt altijd een mooi en fijn verhaal paraat. Het hele leven van een kleuter is verweven in de verhalen. De kinderen leren Puck en Arend steeds beter kennen, dit zorgt voor herkenbaarheid en een veilige waarde in boekvorm. Extra mooi daarom, dat ook een verhaal over het verlies van een klasgenootje in dit boek is opgenomen. Dat maakt het een boek met een extra laagje.

Zeeglas-metafoor

In het onderzoek van Heath & Sheen (2005) las ik over de zeeglas-metafoor Ik vond het inspirerend om te lezen hoe zeeglas een tastbare metafoor kan zijn in je klas om kinderen uitleg te geven over ingrijpende gebeurtenissen, de emoties die daarbij komen kijken en hoe deze gebeurtenis voor altijd een onderdeel van je leven is. En ook kan het met een mooi kaartje erbij een waardevol erkennend cadeau voor en kind of collega die verlies meemaakt. Je kunt zeeglas bijvoorbeeld ook kopen bij verschillende (online) winkels.

Wat is zeeglas?

Zeeglas is aangespoeld glas op stranden dat gevormd is door de samenwerking van zeewater en zand. Door deze werking van het zand en water verdwijnen na een tijdje de scherpe randen en hoeken. Het speciale glas wordt door strandjutters en andere verzamelaars meegenomen en onder meer in sieraden verwerkt.

Zeeglas in de klas

Wanneer je kinderen deze tastbare reminder mee wilt geven, is het natuurlijk extra mooi wanneer je kinderen echt zeeglas kunt laten zien. Misschien vind je wel zeeglas op vakantie. Ook heb ik gezien dat je zeeglas kunt kopen. Natuurlijk heel mooi om het tastbaar in de klas te hebben, wanneer je kinderen de symbolische waarde van zeeglas mee wilt geven. Zo kan het bijvoorbeeld een onderdeel zijn van herinner-toolkit.

Wat vertel je?

Vraag in de klas of iemand weet wat zeeglas is. Op sommige plekken op de wereld kun je langs de kust zeeglas vinden. Dit glas is afkomstig van glazen, flessen, ruiten en andere voorwerpen van glas die in de zee zijn terechtgekomen. Zoals je scherven van glas herkent zijn deze vaak scherp en hoekig. Je kunt je er gemakkelijk aan bezeren. Na een tijdje wordt het glas gevormd in rondere vormen met minder scherpe hoeken.

Zeeglas-metafoor voor rouw

De onderstaande uitleg kun je gebruiken om de zeeglas-metafoor te introduceren in de klas of bij een kind.

Dit zeeglas kan je eraan helpen herinneren dat wanneer je verdrietige dingen meemaakt in je leven, dit heel veel pijn kan doen. Je kunt verschillende emoties voelen. Op dat moment vraag je je af of deze emoties ooit weggaan of minder worden. Het gebroken glas, dat later in de zee terechtkomt, kun je vergelijken met de emoties die je voelt als je iets ingrijpends meemaakt dat je leven voorgoed verandert. Eerst is het glas scherp en kan het pijn doen. Na een tijd en in samenzijn/samenwerking met anderen, kan dit anders gaan voelen. Jouw emoties worden ronder en beter te verdragen.

Net als het glas dat een tijd in de zee ronddobbert en door de samenwerking met zee en water minder scherp wordt. De randen worden zachter en minder scherp. Je zult steeds vaker momenten hebben dat je aan de gebeurtenis kunt denken zonder altijd die scherpe pijnlijke emoties. Je kunt herinneren en herdenken. En ook kan het soms zijn dat het meer pijn doet en dat je meer emoties waarneemt: het glas zal er altijd zijn. Misschien is er soms weer een hoekje of puntje, dat prikt en pijn doet. Bovendien is geen stukje zeeglas hetzelfde en helpt dit ons eraan herinneren dat ook wij op onze eigen wijze rouwen.

Tips voor in de klas

• Geef een kind een mooi stukje zeeglas met daarbij een kaartje waarop je een mooie boodschap schrijft en leg onder andere uit waarom je een stukje zeeglas geeft.
• Het zeeglas kan een plek krijgen op een herinner-plek in de klas of op een centrale plek in de school.
• Wanneer een hele klas betrokken is kan het extra mooi zijn om alle kinderen een stukje zeeglas te geven.

Voor altijd, Iris Boter

Een prachtig beeldboek met korte teksten en duidelijke illustraties over een thema dat eenieder zal aanspreken: de cirkel van het leven. De boom is in dit verhaal een vast baken en een vertrouwde plek om naar toe te gaan: hij groeit mee en past zich aan de seizoenen aan. En toch is daar ook afscheid nemen en leren omgaan met veranderingen. 

Er wordt aan de boom geschommeld en tevens biedt de boom een geweldige verstopplek. Een plek om eindeloze zomerdagen door te brengen en om een sneeuwpop onder te maken. Een grote vriend om aan te zwieren en om onder te schuilen. Dan stelt het meisje een belangrijke vraag.

Blijft het altijd zo?

Een pakkende vraag die over meer gaat dan de boom. Dit is een levensvraag die we snappen en voelen. Dingen veranderen en soms zouden we dit liever tegenhouden: dat alles blijft zoals het is. Er wordt in het verhaal niet een direct antwoord gegeven op de vraag van het meisje. Wel laten de beelden zien dat het niet zo kan blijven zoals het is.

Het verhaal laat de jonge lezer eerst wennen aan veranderingen door de seizoenen centraal te stellen. Mooi om samen met jonge kinderen hierbij stil te staan. Wat zien we aan de boom? Hoe komt het dat deze verandert? En welk seizoen vind jij het fijnst. Dan wordt het meisje ziek en zorgt de boom voor brandhout. Het lijkt een definitief afscheid maar…Er is hoop en een prachtige weergave van verder leven. Heel mooi om kinderen deze levensloop zelf te laten ontdekken.

‘Ik mis je lieve boom‘

Het leven dat doorgaat, ook al is het anders dan eerst. Het boek is hoopgevend, benadrukt de band door generaties heen en benadrukt veiligheid en vertrouwen. Dit boek hoort in de klas een plek te krijgen waar kinderen het makkelijk kunnen pakken. Het is een beeldboek en dit maakt het toegankelijk voor veel kinderen. Om te verwonderen, te leren over de cirkel van het leven en om misschien zelf wel op zoek te gaan naar zo’n vast baken dat zich aanpast aan de seizoenen. Zo leren kinderen al vanaf jonge leeftijd dat veranderingen een onderdeel van elk leven zijn.  

Ik mis je, Rick Peters & Federico Van Lunter

Een witte ballon en een papieren bootje: vaste symbolen die ons op reis meenemen met een jongetje en ons laten zien hoe hij op zoek gaat naar iemand die hij mist. Dit prentenboek geeft woorden en beelden aan het missen van een dierbare. Het biedt symbolen die je heel mooi kunt uitvergroten of in kunt zetten om herinneren en herdenken extra kracht bij te zetten. In deze blog maak ik een korte beschrijving van het boek en ik sluit af met tips voor in de klas.

Verder leven

De titel is helder en duidelijk: ik mis je. Het is voor kinderen direct duidelijk dat het boek gaat over iemand missen. En doordat de starter (de titel) van het verhaal concreet is, kunnen kinderen hun eigen symbolische beleving uit het boek halen. Loslaten, vasthouden en verbinden worden in dit verhaal gevormd tot verder leven in verbinding. Heel bijzonder hoe dit thema voor kinderen (en volwassenen) op een poëtische manier wordt weergegeven. De symboolzinnen zijn als kleine gedichtjes en laten veel ruimte voor het eigen verhaal. En omdat er niet wordt benoemd wie er wordt gemist, is dit boek zeer breed inzetbaar.

Zoektocht

De complexiteit van missen wordt op filosofische wijze in beeld en taal onderzocht. De zoektocht die we wellicht allemaal op één of andere manier herkennen. Eerst lijkt het vooral zoeken, waar is diegene gebleven die je zo lief vindt? Is diegene ver weg of dichtbij? En op welke manier kun je iemand in je leven houden en je voortdurend verbinden?

‘Maar je bleef toen je verdween‘

Beeld en taal

Zoveel te ontdekken, de illustraties zijn als ontdekplaten waarbij de tekst richting geeft. Misschien kan ik beter zeggen, de symboolzinnen laten ruimte voor eenieders persoonlijk verhaal. De beelden en rijke tekst zijn met een open einde. Ik bleef kijken, de symbolen zoeken. En is dit niet precies hoe het met rouw en verlies is? Er is niet één antwoord, niet één weg. Wel vinden we soms wegwijzers en ankers waar we ons aan vast kunnen houden of die van grote betekenis worden om ons verhaal keer op keer weer te kunnen vertellen.

Verhaal

Boeken vormen een vast element in de rijke illustraties van dit verhaal. En tijdens het lezen stel ik mijzelf een aantal vragen. Reist het jongetje op een basis van verhalen verder in het leven? Zijn het de verhalen die je meeneemt je verder leven in en die je elke keer weer tegenkomt? Is het bootje gevouwen van een bladzijde van het boek? Wat ontdek jij samen met de kinderen? Een ding is voor mij absoluut waar: dit verhaal kan ondersteunen bij het op verhaal komen.

Context voor missen

Wat mij betreft zijn de schrijver en illustrator erin geslaagd om een brede context voor ‘missen’ in beeld en woorden weer te geven. Een aanzet voor eenieder om zijn eigen persoonlijke ervaringen in het levensverhaal te verweven. Dit boek is een prachtige starter voor een gouden levensles over missen. En missen is een werkwoord, absoluut. Ik zou zeggen voorlezen in de klas en volg met waardevolle interesse welke symboliek de kinderen oppakken.

‘Misschien is missen niet

Dat ik je niet meer zie

Maar dat ik je blijf zien

Waar je niet meer bent‘

Tips voor in de klas

• Want ik schrijf je en ik lees je. Schrijf een brief aan diegene die je mist. En wanneer je kiest voor een schrijfactiviteit kun je de afbeelding met de letters centraal stellen. Uiteraard is het ook mooi om samen na te denken over de betekenis van de symboolzinnen.
• Bootje vouwen. Bespreek met de kinderen wat de bootjes in het verhaal zouden kunnen betekenen. De symboliek van het bootje leent zich voor diverse activiteiten. Eventueel ook te gebruiken bij een afscheidsritueel of herdenkingsdienst. Kinderen kunnen op een bootje de naam schrijven van iemand die ze missen. Aan één kant kan ik mis je geschreven worden. Wanneer je kinderen een bootje laat vouwen, kunnen ze op het papier eerst een persoonlijke verhaal of gouden herinnering schrijven, daarna wordt het bootje gevouwen. Gebruik eventueel de volgende symbooltaal om de bootjes-symboliek te ondersteunen. ‘De verhalen varen met mij mee.’ ‘Ik neem je verhaal mee.’ De bootjes kunnen op een herdenkingsplek mooi worden neergezet.
• Een plekje maken. Laat kinderen een eigen plek ontwerpen en maken voor iemand die ze missen. Dit kan ook een groepswerk zijn. Bespreek samen waarom het fijn kan zijn om zo’n plek te hebben. Zorg voor uiteenlopende knutselmaterialen en laat de fantasie de vrije loop.
• Fotolijst. De fotolijsten die je door het boek heen tegenkomst zijn leeg. Samen kun je nadenken over de betekenis hiervan.
• Mindmap missen. Maak samen met de kinderen een mindmap over ‘missen’. Kies hiervoor bijvoorbeeld de vier pijlers: gevoel, doen, wie/wat, plek. Samen kun je de mindmap verder uitwerken. Het is leerzaam voor kinderen om te zien wat er allemaal kan horen bij iemand/iets missen, de verscheidenheid aan gevoelens, dat wat je kunt doen en hoe persoonlijk dit is (wellicht met herkenbare elementen).

Gedachten denken, Annelies Beck & Hanneke Siemensma

Als er vroeger iets was waar ik grote moeite mee had, dan waren het mijn gedachten. Als je jong jaar bent, kan het overweldigend zijn wanneer ‘het denken’ nooit lijkt te stoppen. Mijn gedachten waren vol angst om te verliezen, paniek en letterlijk ‘doemdenken’. Toen kon ik het niet overzien en wilde ik vooral vrij zijn van deze gedachten. Bovendien kon ik de gedachten niet loskoppelen van mijzelf. Iets wat ik in de loop er jaren steeds meer geleerd heb en waar ik met interesse nog steeds veel over lees en mijzelf soms in toespreek als de gedachten weer de overhand lijken te nemen.

Meer dan je gedachten

Zelf hoor ik het me tegen mijn kinderen zeggen: Je gedachten zijn niet de waarheid. En ‘je bent meer dan je gedachten, probeer ze waar te nemen en voorbij te laten gaan.’ Zo bedenken we fijne gedachten, of helpende gedachten als het even moeilijk is. In het Rouwpaspoort wilde ik graag een duidelijke plek om gedachten te kunnen opschrijven. Ik weet hoe moeilijk het kan zijn als deze gedachten door blijven razen. Zo schrijf ik in het leerkrachtenkompas:

Wanneer een kind een ingrijpende gebeurtenis meemaakt, kunnen gedachten gaan razen en allerlei kanten opgaan. Dit roept weer allerlei gevoelens op en kan bijvoorbeeld angstig maken. Op deze bladzijden alle ruimte om de gedachten op papier te zetten. Tip: vul elke gedachte aan met een helpende gedachte.

Deze bladzijden vind je in het Rouwpaspoort.

Huis van gedachten

Onlangs las ik in het boek ‘Geluk zonder voorwaarden’ van Michael Singer: ‘Probeer je het huis van gedachten voor te stellen als badend in het licht van miljarden sterren.’ Wat een fijne zin als gedachten je lijken over te nemen. Er is ook nog zoveel moois omheen. Jouw gedachten zijn niet alles, zeker niet wanneer ze beklemmen en te machtig lijken.

‘Probeer je het huis van gedachten voor te stellen als badend in het licht van miljarden sterren.‘

Rijk concept

Dit boek maakt dit huis van gedachten bespreekbaar en de vragen die worden gesteld zijn tezamen met de rijke antwoorden die gegeven worden, als de miljarden sterren waar Singer het over heeft. Dit boek geef nuance en een rijker concept aan gedachten. Iets wat zo waardevol is om kinderen al vanaf jonge leeftijd mee te geven. Ik zeg het vaker en doe het nu toch nog eens: Maar wat had ik als kind graag een boek als dit gelezen. Aandacht voor de complexiteit van gedachten. Startend met de vraag: ‘Wat zijn gedachten? En hoe denk je eigenlijk?’

Filosofische zinnen

Een boek vol filosofische zinnen en vragen die opgeroepen zouden kunnen worden. Het mooie is dat het gesprek over gedachten, hoe ongrijpbaar ook, kinderen handvatten en erkenning kan geven. Dit boek maakt gedachten in ruime zin bespreekbaar en geeft kinderen veel mogelijkheden om aan te haken met hun eigen ervaringen. Bovendien schept dit verhaal ruimte voor alle vragen die kinderen willen stellen. De vragen in het boek worden in openheid en met ruimte voor eigen invulling gesteld. En de prachtige pastelachtige illustraties dragen hier absoluut aan bij. Een boek voor de hele school!

‘Denken is doen. Je kijkt en luistert. Je duwt en trekt. Je vraagt en voelt.’

Tips voor in de klas

• Illustratie centraal. Ik kan me voorstellen dat een bepaalde situatie in de klas, individueel of in groepsverband, mooi past bij een specifieke illustratie uit het verhaal. Stel deze centraal in de klas. Ook kun je een illustratie uitkiezen en kinderen hierbij hun gedachten op laten schrijven.
• Starter. Gebruik een vraag uit het boek als een starter voor een gesprek om te filosoferen. Je kunt de kinderen eerst laten reageren en pas later de tekst uit het boek voorlezen. Uiteraard kun je ook de tekst al voorlezen en kinderen dit laten aanvullen. Net wat het beste past in jouw klas.
• Gedachten bedenken. Op de vraag ‘Kun je een gedachte willen’ schrijft Annelies Beck onder andere: ‘Soms kun je een gedachte bedenken. Iets fijns of iets moois, iets wat je wil of droomt maar nog niet durft.’ Naar aanleiding van deze vraag kun je een dromenpot in de klas zetten waar alle kinderen hun droom in stoppen.