Olimillimeter & Megamond, Barbara Raes & Kristof Devos

Voorleesverhalen en rituelen die doen groeien

‘Soms zit er in een boek een ritueel verscholen’, zeg ik weleens. En dat geldt zeker voor dit bijzondere boek over verdriet, groeien, verbeelding en fantasie. Een combinatie waar ik van houd. Geen kant-en-klaar verhaal, zeker niet. Een boek dat vol met betekenis kan zijn voor eenieder. Je haalt eruit wat voor jou op dat moment van toepassing is. Een verhaal dat je verder wilt lezen en ritueel recepten die inspireren om met kinderen uit te voeren. Ook zeker veel mogelijkheden voor in de klas. In deze blog maak ik een beschrijving van het verhaal en geef ik tips voor in de klas.

Olimillimeter en Megamond

Je kunt het lezen van dit boek aan twee kanten starten. De ene kant van het boek begint bij Olimillimeter: zij is één bij één millimeter bij één millimeter. Haar grote wens is om te groeien, dan kan ze in de mooie ogen van Megamond kijken. Het verhaal van Megamond kun je lezen wanneer je het boek omdraait en aan de andere kant begint met lezen. Megamond is te groot voor het boek. Dat was niet altijd zo, hij begon te groeien toen Mamamondi vertelde dat Papamondi was doodgegaan. Daarna bleef Megamond maar groeien van verdriet.

Verdriet

Het verhaal van Megamond geeft veel haakjes voor het bespreekbaar maken van verdriet. En het is mooi om te volgen hoe kinderen de metafoor ‘groeien van verdriet’ uitleggen: eventueel gekoppeld aan eigen ervaringen. Megamond is op zoek naar Papamondi: zo wil hij een Papamondi kopen in de troostwinkel. De winkelier antwoordt hem allervriendelijkst dat Papamondi’s nergens te koop zij. Wel geeft de winkelier hem een gouden tip: ‘Een gesloten hart breek je weer open met een wachtwoord. Dat wachtwoord is een datum. De datum van jullie allermooiste dag samen.’

Een volgende naam

Dan ontmoet Megamond Olimillimeter: samen leren ze een heleboel. Het verhaal gaat over dapper zijn, moed verzamelen, vonkjes voelen in het hart, de magie van het zeepbomenbos, ijsjes die aan de bomen groeien, keuzes maken en elkaar opvrolijken. Samen durven ze meer en voelen ze zich veel fijner. Ze krijgen allebei een volgende naam, die ze nodig hebben om verder te groeien: Olimond en Megamillimeter.

‘Ze zijn blijven bewegen tot ze in hun hart zijn aangekomen.’

Olimillimeter

Na haar ontmoeting met Megamond wil Olimillimeter steeds hoger: naar het land van het mogelijke. Ze wil verder groeien. Ze legt haar wens op een veerkrachtveertje en geeft deze aan de wind mee. Het ritueel recept heeft hiervoor een prachtige mogelijkheid om op verschillende momenten op in te haken. Hoe vaak vinden kinderen niet een (veerkracht)veertje?

Verder groeien

Olimillimeter groeit steeds een beetje verder. Samen met Megamond beleeft ze een bijzondere dag wanneer ze als een sneeuwbal van de berg afrolt. Hij redt haar en geeft haar een prachtige gele strik, zodat hij haar makkelijker terug kan vinden. Ze moeten afscheid nemen van elkaar want de vakantie is voorbij. Thuis vertelt Olimama een krachtige metafoor over gemis. Na deze metafoor vind je in het boek het ritueel recept: Een gouden noot kraken. Een waardevol ritueel om uit voeren in de klas.

‘Gemis is een beetje als een sneeuwman. Het kan smelten. Het kan kleiner worden. Maar zelfs als het heel hard dooit, zal de neus altijd blijven liggen. Volledig weg gaat dat gemis dus nooit.’

Droomschappenlijstje

Een prachtige benaming voor het maken van lijstjes waar je al je wensen op kunt schrijven. Olimillimeter doet dit in gedachten. En ik denk dat er veel kinderen zijn die wel zo’n lijstje echt willen maken. Bovenaan haar lijstje staat dat ze Megamond terug wil zien en zo klimt ze op haar tiende verjaardag in een hoge zeepboom. Ze is inmiddels één decimeter bij één decimeter. Weer is Megamond daar om haar te helpen al vindt ze het ook heerlijk om haar verjaardag in die hoge boom te vieren.

Zonder jou….

De symbolische afsluiting van dit boek is een verzameling van hoop, veerkracht, verbondenheid en samenzijn. Binnen de woorden, symboolzinnen en illustraties van dit verhaal is er veel ruimte voor verbeelding en de eigen binnenwereld. De illustraties maken dit extra bijzonder. En dat is het heel mooi om met de kinderen na te denken over hoe het komt dat Megamond en Olimillimeter nu, in het midden van het boek waar de twee verhalen elkaar ontmoeten, even groot zijn. Het verhaal sluit af met een aantal zonder jou-zinnen.

‘Zonder jou (zou ik nooit de hemel kunnen aantikken).’

‘Zonder jou (zou ik nooit een boze wolk kunnen verdrijven).’

Aanrader

Ik vind dit boek een kunstwerk. Ook de illustraties benadrukken op krachtige wijze groei, verdriet en verder leven. Echt een absolute aanrader voor aanzwengelleerkrachten die rouw en verlies willen integreren in het onderwijs. Want school is een plek waar we ons extra bewust van het feit dat rouwen plaatsvindt middenin de brede ontwikkeling. Daar sluit dit boek prachtig op aan.

Tips voor in de klas

De ritueel recepten geven je al heel veel inspiratie en praktische handvatten om mee aan de slag te gaan: individueel, in een kleine groepje of met de hele klas. Hieronder geef ik nog een aantal aanvullende tips.

• Kiezen. Wanneer je dit boek in de klas wilt gaan voorlezen, kun je kiezen aan welke kant je begint. Je kunt natuurlijk goed kijken waar de behoefte van de klas ligt. Wil je al eerste het thema verdriet een aangrenzende emoties als boosheid centraal stellen, begin dan bij Megamond. Ken je de groep nog niet zo goed of wil je vanuit het thema groei beginnen, dan start je bij Olimillimeter.
• Beeldende uitwerking. Je kunt kinderen een beeldende opdracht geven waarbij ze Olimillimeter of Megamond een avontuur gaan laten beleven. Ze kunnen kiezen welke van de twee figuren hen het meest kan ondersteunen bij een situatie die ze moeilijk vinden.
• Troostwinkel. Welke dingen kunnen de kinderen bedenken als toevoeging aan de troostwinkel?

Zij, ik en de sterren, Simone Arts

De interesse en liefde voor het zonnestelsel verwelkomen je in dit boek vanaf bladzijde één. De tekeningen aan de binnenkant van de kaft maken duidelijk wat de basis van het boek is. Een paar jaar geleden las ik dit boek voor het eerst, geleend uit de bieb. Nu las ik het voor de tweede keer en schreef de prachtigste zinnen en overdenkingen op.  Middenin het alledaagse drukke (school)leven van een tienerjongen wordt in dit verhaal een ingrijpende gebeurtenis besproken: het verlies van een broertje of zusje vlak na de geboorte.

Het verhaal

We maken kennis met Vito: een jongen van twaalf jaar die binnenkort naar de middelbare school gaat. Zijn ouders vertellen hem dat hij een broertje of zusje krijgt. Dit had hij niet zien aankomen en hij moet dan ook erg wennen aan het nieuws. Hij maakt een moeilijke start op het voortgezet onderwijs. Vriendschappen en grote veranderingen thuis: het is nogal wat voor Vito.

‘Wat moet ik met een zusje?‘

Vragen en gedachten

De vragen die Vito heeft en de gedachten die in hem opkomen worden op treffende wijze gerelateerd aan allerlei facetten van het heelal. Op deze manier leer je als lezer meer en bovendien weet de schrijfster het zo te formuleren dat mooi aansluit bij de wereld van kinderen vanaf tien jaar.

‘Alles, echt alles draait om de baby. Ze is er nog niet eens en ze is nu al de zon in ons familie-universum. Zouden er ook meisjesnamen bestaan die ‘zon’ betekenen? ‘

Zusje

Wanneer zijn zusje geboren is, voelt Vito een enorme liefde voor haar. Hij wil haar vasthouden en zorgt met liefde voor haar. Wanneer hij uit school komt, kan hij niet wachten haar weer te zien. Hij is trots op zijn zusje.

‘Nu wil ik maar één ding, haar in mijn armen nemen en nooit meer loslaten.’

‘Zoals planeten draaien rond de zon, draai ik rondjes met Kyra.‘

Stilte

Dan is er op een dag een andere stilte in huis. Alles is voorgoed veranderd. Kira is overleden. Het hoofdstuk waarin dit wordt beschreven is aangrijpend en geeft aan hoe moeilijk het te begrijpen is dat je zusje dood is. De realiteit klopt niet met hoe het in herinnering is. Waarom begint zijn zusje niet te huilen de volgende ochtend?  Er worden foto’s gemaakt en samen met papa en mama is Vito zoveel mogelijk bij zijn zusje.

‘Ik neem mijn dode zusje in mijn armen en glimlach automatisch naar de camera.‘

Rouw

De pijn, de emoties en alles wat er voorgoed anders is: het wordt op treffende wijze beschreven in dit verhaal. Kinderen (en volwassenen) die dit boek lezen, zullen wellicht herkenning vinden in sommige emoties die Vito doormaakt. Door de beschrijvingen met rake humor, worden ze toegankelijk. Ook wordt het woord dood niet ontweken.

‘Ik weet plotseling niet hoe dingen moeten’

Hemel

Vito kan het beste nadenken op de begraafplaats: over zijn zusje Kira en over alle gebeurtenissen op school. Hij komt hier regelmatig en heeft waardevolle gesprekken met een meisje die hij daar ontmoet. De kinderen delen met elkaar hun eigen zienswijze over de hemel: leven na de dood. Ik vind het krachtig dat het gesprek hierover wordt gedeeld. Dit kan een opening zijn voor een gesprek met kinderen waarin we erachter komen dat zienswijzen kunnen verschillen. En dat dit goed is.

‘Een begraafplaats is eigenlijk een soort glazen wand tussen leven en dood.’

Rode draad

Een boek vol sterrenweetjes, planetengrapjes en een rode draad die niet alleen het verhaal tot een kloppend gehaal maakt maar je ook aan het denken zet over het leven en de dood. Met een krachtig liefdevol einde waarin Vito een mooi eigen aandeel heeft. Ik pinkte een traantje weg aan het einde van het boek. De betrokkenheid van de hele klas uiteindelijk is prachtig. Maar dat ga ik niet helemaal vertellen. Ga vooral zelf lezen!

Tips voor in de klas

• Aanwinst voor de schoolbibliotheek. Dit boek kan heel goed neergezet worden in de schoolbibliotheek, maar weet dat het er staat. En meer specifiek, weet ook wie het leest. Wanneer je de gouden tranen brainstorm hebt gedaan, weet je als leerkracht goed welke kinderen een gouden traan hebben en wie je extra volgt wanneer ze dit boek lezen. Of wanneer je het boek voorleest.
• Warme boekintroductie. Een mooie warme boekintroductie zou op z’n plaats zijn. Met een korte uitleg over de thematiek. Een uitleg van wiegendood, dat het soms voorkomt dat een baby doodgaat.

De waarde van metaforen bij rouw

Voor kinderen en volwassenen in het onderwijs

Zelf haal ik heel veel uit metaforen en symboliek rondom rouw. Rouwliteratuur, prentenboeken en jeugdboeken: overal vind ik treffende metaforen die gebruikt worden om meer woorden en betekenis te geven aan rouw en verlies. Het geeft een dieper inzicht in eigen ervaringen en tegelijkertijd helpen metaforen me om mijn missie kracht bij te zetten. Ze ondersteunen in uitleg en vormen een inspiratievolle basis voor rituelen. Er zijn de bekende metaforen en ook nieuwe (creatieve) metaforen die rouw en verlies toegankelijker kunnen maken. In deze blog beschrijf ik de betekenis en eigenschappen van metaforen, welke waarde ze geven aan de thema’s rouw en verlies, hoe kinderen zicht ontwikkelen ten aanzien van metaforen en wat ze kunnen betekenen voor Gouden levenslessen.

Metaforen en kinderen

Al langer vroeg ik me af in hoeverre metaforen voor kinderen ondersteunend kunnen zijn. En uiteraard richt ik mij hierbij vooral op metaforen en symboliek rondom rouw en verlies. Mijn eigen ervaring is dat het mij als leerkracht helpt om dit soort metaforen tot mijn beschikking te hebben. Ik introduceer ze graag in de klas: zeker ook bij jonge kinderen. Mijns inziens geven metaforen verrijkende taal aan brede en abstracte begrippen. Dit is mijn persoonlijke ervaring en ook hoor ik het regelmatig terug van collega-leerkrachten. Maar is het inderdaad ondersteunend om metaforen te gebruiken? Of praten we over de hoofden van kinderen heen? En welke toevoeging kunnen metaforen hebben ten aanzien van Gouden levenslessen in de klas?

Continu proces

Vanaf welke leeftijd kunnen kinderen metaforen begrijpen? Omtrent deze vraag is er geen eenduidig antwoord. Zo zijn er onderzoekers die zeggen dat kinderen al vanaf vierjarige leeftijd metaforen kunnen begrijpen. Andere onderzoekers benoemen dat dit pas rond tienjarige leeftijd mogelijk is. Uiteraard speelt ook de kennis van de taal een grote rol en is het goed voor te stellen dat kinderen die de taal minder vaardig zijn, meer moeite hebben met het begrijpen en toepassen van metaforen. Ik kan me het meeste vinden in de bevindingen van Stella Vosniadou. Zij stelt dat het leren interpreteren van metaforen eerder een continu proces is dan een ontwikkeling in fasen. Kinderen ontwikkelen zich ten aanzien van het begrijpen van metaforen.

Denken

De manier van denken en de ontwikkeling die kinderen hierin doormaken, heeft grote invloed op het begrijpen van metaforen. We zien deze manier van denken en leren ook van invloed op de ontwikkeling ten aanzien van het concept dood. Immers, jonge kinderen leren nog vooral door zintuigelijke waarneming of wel perceptueel denken. Rond het tiende levensjaar begrijpen de meeste kinderen het biologische aspect van de dood. Ook rond deze leeftijd zouden veel kinderen metaforen kunnen begrijpen. Kinderen hebben rond deze leeftijd de ontwikkeling tot abstract kunnen denken doorgemaakt.

Symbolen en metaforen

Symbolen en metaforen: beiden vind ik ze van grote waarde voor het onderwijs. En meer specifiek zeer waardevol voor het benaderen van de onderwerpen rouw en verlies. Ik besluit ik de betekenis van beiden uiteen te zetten om nog meer doelgericht gebruik te kunnen maken Ik besef me dat ik de begrippen soms door elkaar heen gebruik. En hoewel dat dit niet per se erg is, kan het meer inzicht geven om iets meer te weten over de eigenschappen van zowel een symbool als metafoor.  Om goed te begrijpen wanneer ik deze begrippen het beste kan inzetten, besluit ik uit te zoeken waar het verschil zit. Wat is een symbool en wanneer noemen we iets een metafoor?

Symbool

Een symbool is een betekenisdrager en kan een alledaags voorwerp zijn maar ook een geur, kleur of een element zoals de lucht, of een seizoen. De kracht van een symbool is dat het naar een diepere werkelijkheid verwijst en dat je die betekenis kunt voelen en waarnemen. Soms spreek je met elkaar een betekenis af of wordt deze betekenis doorgegeven vanuit een collectieve beleving (denk aan cultuur, religie of familierituelen).

Klassensymbool

Soms genereer je ook in de klas een bepaald symbool dat een speciale betekenis heeft in groepsverband. Of je geeft een ritueel vorm waarbij een specifiek symbool wordt uitgelicht. Dan is bijvoorbeeld een zeepbel niet gewoon meer een bel geblazen van sop, maar een symbool voor wensen, herinneringen en gedachten die je doen denken aan een overleden dierbare. De wensen, herinneringen en gedachten roepen een diepere werkelijkheid op die op dat moment een duidelijk onderdeel wordt van het levensverhaal van een kind. Die werkelijkheid is voor ieder kind anders.

Metafoor

Een metafoor is een vorm van beeldspraak waarbij de boodschap wordt verpakt in een vergelijking. Ook wel zou je kunnen zeggen dat een metafoor ondersteunt in het concreet maken van iets abstracts. En een onderwerp zoals rouw, waar we vaak bij zeggen ‘er geen woorden voor te hebben’, heeft misschien wel extra nood aan metaforen. Metaforen zijn fijn als basis voor een brede uitleg en om onderwerpen waar we in het beginsel niet veel taal voor hebben. Wanneer je verdriet bekijkt, of nog breder ‘rouw’ dan is het fijn als kinderen hier een soort tastbare vergelijking in mee kunnen krijgen. Dit kan iets zijn wat ze in het dagelijkse leven regelmatig tegen kunnen komen of waar ze mee kunnen experimenteren door te doen. Mooi om dan weer in gedachten of woorden terug te kunnen grijpen naar die metafoor.

Opbouw metafoor

Ivor Armstrong Richards beschrijft dat een metafoor te analyseren is in drie delen: een topic, vehicle en ground. Daarbij is de topic het onderwerp van de metafoor. Meestal betreft het dan een onderwerp dat in de buitenwereld waar te nemen is. Wanneer het metaforen rondom rouw en verdriet betreft, ligt dat naar mijn mening iets moeilijker omdat dit niet altijd waar te nemen is in onze zintuigelijke wereld. De vehicle betreft het figuurlijke deel van de metafoor: hiermee wordt verwezen naar de topic. Enkele eigenschappen van de vehicle worden overgedragen op de topic: hier vinden we het vergelijkende aspect van de vergelijking. De aspecten die worden overgedragen op het onderwerp (topic) van de metafoor, noemen we ook wel de ground. De ground vormt de verbinding tussen topic en vehicle. De ground van een metafoor vraagt iets van het denken en toepassen. Hier vindt de verbinding of vergelijking plaats.

Soorten metaforen

Om nog iets meer inzicht te krijgen in metaforen en de toegankelijkheid die ze bieden aan kinderen middenin de denkontwikkeling die ze doormaken, zal ik hier een aantal soorten metaforen beschrijven die je kunt herkennen. Zo zijn er perceptuele metaforen en psychologische metaforen. Eerstgenoemde hebben betrekking op alles wat er in de wereld om ons heen waarneembaar is. Bij deze metaforen zijn dieren en lichaamsdelen veelgebruikte vehicles. Dan zijn er ook de psychologische metaforen: de vehicle en de ground  hebben betrekking op een psychologisch aspect (bijvoorbeeld gevoelens). Ook wordt er gesproken over dode of creatieve metaforen. Een dode metafoor is al helemaal een onderdeel van de taal en terug te vinden in het woordenboek. Een creatieve metafoor daarentegen doet een beroep op het abstract denken. Creatieve metaforen vind je ook veel terug in boeken over rouw, daar worden vaak mooie nieuwe metaforen toegevoegd aan onze rouw-vocabulaire. Echt een verrijking.

Vingerafdruk van verdriet

Eén van de eerste elementen in het Rouwpaspoort is het maken van een vingerafdruk. En precies, deze handeling (het maken van een persoonlijke vingerafdruk met een stempelkussen), heb ik afgeleid van een bekende metafoor in de rouwliteratuur. Zo wil ik graag toevoegen dat metaforen een mooie starter kunnen zijn voor een Gouden levensles: een les waarbinnen je rouw en verlies, of thema’s die daaraan raken, bespreekbaar maakt. En dan niet alleen door praten, maar ook zeker door doen. Metaforen kunnen, als je het zo bekijkt, een inspiratiebron zijn voor doe-activiteiten met kinderen. En dan niet zomaar iets doen, maar doen vol betekenis en met grote waarde voor het verdere leven. Gouden levenslessen in de klas!

‘Verdriet is als een vingerafdruk, herkenbaar maar per persoon verschillend’.

Schaduw-metafoor

Wanneer je kijkt naar het gebruik van de schaduw-metafoor in het boek ‘Schaduwvrienden’, dan is de schaduw een toegankelijk fenomeen waar een diepere betekenis aan kan worden gegeven. Tevens is het iets dat kinderen interesseert omdat je er fijne activiteiten met een doe-element aan kunt verbinden. Want hoe interessant is het voor veel kinderen wel niet om schaduwen te onderzoeken? De boodschap dat verdriet voor altijd bij je hoort en dat het op het ene moment meer aanwezig kan zijn dan op andere momenten in  je leven, lijkt op deze manier veel duidelijker. De metafoor geeft een diepere waarde.

Verrijking

En laten we vooral niet vergeten dat metaforen rondom rouw en verlies, volwassenen veel meer woorden en bagage geven om met kinderen te praten over deze onderwerpen. Misschien wel extra nodig omdat het onderwerpen zijn die we ook bij onszelf een leven lang blijven onderzoeken. Dan kan het helpen dat er metaforen voorhanden zijn die we kunnen inzetten om kinderen waardevolle boodschappen mee te geven aangaande deze ‘soms nog minder’ toegankelijke thema’s. Metaforen kunnen helpen bij het geven van woorden aan onze binnenwereld van gedachten en gevoelens. En vormen een waardevolle verrijking voor Gouden levenslessen in de klas.

Meer lezen:

Ik las een waardevol onderzoek van Dr. Ludovic De Cuypere:  ‘Kinderen en de interpretatie van metaforen’. Uit dit onderzoek heb ik informatie gebruikt voor deze blog. Het hele onderzoek kun je lezen via onderstaande link.

Schaduwvrienden, Anne Knook-Duijnkerke & Corine de Man-van Tol

Er zijn boeken die me persoonlijk extra raken. Daar is dit boek een voorbeeld van omdat het speciaal geschreven is voor kinderen die een broertje of zusje moeten missen. Het begeleidende kaartje dat ik kreeg, erkende dat mijn overleden broertje Bastiaan en ik voor altijd bij elkaar horen. Deze zin zorgde voor zoveel (h)erkenning: ‘Op deze kaart staan jij en je lieve schaduwvriend Bastiaan.’ In deze blog geef ik een beschrijving van het verhaal, het ontstaan van het boek en de waarde die dit verhaal kan hebben in de klas. Ik sluit af met een aantal tips voor in de klas en Rouwpaspoort tips: er zijn mooie mogelijkheden om de schaduwmetafoor te combineren met het Rouwpaspoort.

Schaduw-metafoor

Manu Keirse heeft een prachtige metafoor omschreven welke de basis vormt voor het verhaal. Ik herken me heel erg in de metafoor van de schaduw en vind het prachtig dat dit nu in verhaalvorm beschikbaar is voor kinderen, jongeren en volwassenen. De schaduw-metafoor geeft je als leerkracht en onderwijsprofessional echt iets in handen om dit thema bespreekbaar te maken. Om kinderen erkenning te geven voor dat wat ze meemaken in hun leven én om alle kinderen deze metafoor mee te geven als een waardevolle boodschap. Want we krijgen in ons leven allemaal te maken met verlies en verdriet. Manu Keirse geeft in een krachtig geschreven voorwoord mee hoe belangrijk het is dat kinderen met verlies en verdriet gezien worden. ‘Vandaag aan kinderen leren over fundamentele gegevenheden van het menselijk bestaan, is werken aan een meer humane samenleving voor morgen.’

Verdriet is als een schaduw; en die reist altijd met je mee. Soms zie je de schaduw en soms niet. Op veel momenten ben je je niet bewust van jouw schaduw. Vaak ligt deze achter je. En op een ander moment kun je de hoek van een straat omslaan en ligt de schaduw ineens recht voor je, duidelijk zichtbaar.’

Vera en Sam

Vera en Sam zijn vrienden en buren. Het verhaal begint met de twee kinderen die spelen en plezier hebben. Al vanaf het begin van het boek, heeft de schaduw een belangrijke plek. Eerst nog vanuit het spelen van verstoppertje, later gekoppeld aan een belangrijke boodschap over verdriet. Zo vormt deze krachtige metafoor de rode draad van dit verhaal.

Broertje

Een traktatie op school doet Vera denken aan haar broertje Jesse. Hij is doodgegaan toen hij nog in de buik van mama zat. Een vriendinnetje in de klas is grote zus geworden en heeft cupcakes met slagroom en muisjes getrakteerd.  Deze ogenschijnlijk vrolijke gebeurtenis heeft haar verdriet en gemis aangezet. Sam snapt in eerste instantie niet zo goed waarom je verdrietig kunt worden van een traktatie. Maar als Vera dit samen met mama uitlegt, snapt hij het beter. Zo belangrijk dat ook het perspectief van vriendjes, vriendinnetjes en klasgenoten aan bod komt. Het kan voor hen soms natuurlijk heel moeilijk te begrijpen zijn hoe iemand die een dierbare mist, zich voelt.   

Krachtige metafoor

‘Al zie je het niet altijd, jouw schaduw is altijd bij je’, zegt de moeder van Vera. Hierbij wordt de vergelijking gemaakt met verdriet, en gaat deze krachtige metafoor aan het werk. Er wordt in het verhaal duidelijk benadrukt dat verdriet altijd bij je hoort, het ene moment meer zichtbaar en aanwezig dan op andere momenten: net zoals je altijd jouw schaduw bij je hebt. En dat er allerlei dingen kunnen zijn die verdriet en het gemis extra aanzetten. De uitleg van de moeder van Vera is hartverwarmend en geeft meer woord en beeld aan een onderwerp waar we soms letterlijk geen woorden voor zeggen te hebben.

‘Al zie je het niet altijd, jouw schaduw is altijd bij je.‘

Verdriet en liefde

Wanneer Vera een prachtige verdiepende conclusie verbindt aan de schaduw-metafoor, komt dit verhaal tot zijn krachtigste kern. In dit verhaal is er in kindertaal aandacht voor een concept dat in 1996 werd geïntroduceerd door Klass, Silverman en Nickman: continuïng bonds. Er mag sprake zijn van een voortdurende band met een overleden dierbare: over de grenzen van leven en dood heen. Ik vind het fantastisch dat Vera in dit verhaal ontdekt dat haar broertje Jesse voor altijd bij haar is. Ze vindt het fijn, want ze vindt Jesse heel lief. De illustratie bij dit onderdeel van het verhaal is ontroerend en hoopgevend tegelijk: verdriet en liefde horen bij elkaar.

‘Dat betekent dat Jesse ook altijd bij me is, al denk ik even niet aan hem.’

Schaduwvrienden

De afbeeldingen met de schaduwen zijn prachtig. Vera, mama en Sam zijn afgebeeld in wit met zwart. En tegen de achtergrond van rustige zachte kleuren, ondersteunen de illustraties de toegankelijkheid van het verhaal. Bovendien komen de schaduwen op deze manier mooi in het licht te staan. Emoties zijn duidelijk te zien op de tekeningen. Daardoor en mooie ingang voor een gesprek met kinderen. Een mooie extra is dat hier ook kaarten van zijn gemaakt. Hoe prachtig om met een beeld van deze krachtige metafoor, een warme boodschap aan een kind mee te geven.

Over de schrijfster

Het boek is ontstaan vanuit een persoonlijke ervaring van de schrijfster. Zij verloor haar zoontje na 37 weken zwangerschap. Toen Anne zich ging verdiepen in rouw vond ze in de schaduw-metafoor veel herkenning ten aanzien van haar eigen proces en dat van haar man en kinderen. Ook in haar werk als GZ-psycholoog heeft Anne veel te maken met jongeren die verlies meemaken. Ze merkte dat de schaduw-metafoor ruimte geeft aan gemis en gevoelens. De boodschap die schrijfster Anne en illustrator Corine, middels dit boek willen geven meegeven aan kinderen is dat het heel normaal is dat je soms wordt overvallen door verdriet. Ook als dit vele jaren na het verlies gebeurt. Tevens willen ze troost bieden aan de lezer door mee te geven dat hun overleden broertje of zusje altijd met hen verbonden is.

Bespreken en doen

Achterin het boek vind je een verdiepende uitleg over de schaduw-metafoor en kun je meer lezen over het ontstaan van het boek. Daarna geeft de leeswijzer je praktische handvatten om met kinderen het verhaal te bespreken. Er zijn bespreekopdrachten en doe-opdrachten. Deze dragen bij aan het opbouwen van veerkracht en zitten vol erkenning en herkenning. Uiteraard kun je als voorlezer een keuze maken wat het meest passend is. En wanneer je het boek in de klas voorleest, kun je ervoor kiezen om deze opdrachten wellicht in een kleine groep of individueel aan bod te laten komen. Door een kind te volgen in zijn of haar rouwbehoeften merk je waarschijnlijk snel wat het meest passend is.

Aanwinst

Dit boek is een aanwinst voor de verzameling boeken rondom rouw en verlies. Een unieke invalshoek, breed in te zetten en met een krachtige metafoor die je kunt toevoegen aan het collectieve geheugen van de klas. Vol erkenning voor kinderen die een broertje of zusje moeten missen. In veel klassen zit een kind dat misschien niet direct gezien wordt met dit gemis en het verdriet dat kan overvallen op onverwachte momenten. Dit boek kan heel goed voorgelezen worden aan de hele klas, waarbij je mooi kunt volgen hoe kinderen die een dierbare missen reageren op het verhaal. Dit boek kan een aanhaakmoment zijn voor kinderen om te delen over hun eigen ervaringen. En ook zonder dat kinderen vertellen in de grote groep, kan dit verhaal voor zoveel erkenning zorgen en haken kinderen in gedachten aan met hun eigen ervaring. Dit verhaal is een prachtige starter voor Gouden levenslessen in de klas!

Tips voor in de klas

Zoals ik eerder beschreef, vind je achterin het boek een uitgebreide leeswijzer met bespreek- en doe-opdrachten. Deze opdrachten kunnen fijne handvatten zijn voor in de klas. Ik denk nog aan een aantal aanvullende tips.

• Herinner-plek. Het kan fijn en ondersteunend zijn om het boek een tijdje op een herinner-plek in de klas te zetten. Het boek is zichtbaar en zo ervaren kinderen dat het echt een onderdeel is van de klas. Voeg hier eventueel een doe-element aan toe. Wanneer er zich in de klas een acute situatie voordoet, bijvoorbeeld omdat van een kind uit de klas een broertje of zusje is overleden, zouden kinderen troostberichtjes kunnen schrijven in het Rouwpaspoort. Of er liggen losse briefjes (sluit deze eventueel mooi aan bij de basiskleuren van het boek) waar ze herinneringen/wensen/troostberichtjes op kunnen schrijven.
• School en thuis. Je kunt besluiten om het boek mee te geven aan een kind om ook thuis te lezen. Dit is natuurlijk afhankelijk van het soort contact dat je hebt met de ouder(s) of verzorger(s). Wanneer dit passend is en je voelt als leerkracht aan dat het van meerwaarde kan zijn, geeft het de impliciete boodschap aan een kind dat school en thuis geen aparte werelden zijn en dat het gemis en verdriet er op beide plekken mogen zijn.

Tips bij het Rouwpaspoort  

Net als in dit verhaal is een belangrijke boodschap van het Rouwpaspoort dat gemis en verdriet voor altijd een onderdeel zijn van jouw levensverhaal. Je neemt het je hele leven mee. En dus ook je hele schoolleven. De schaduw-metafoor kan een mooie plek krijgen in het Rouwpaspoort. Ik zet hieronder een aantal ideeën uiteen.

• Schaduw foto. Maak een foto van het kind met een schaduw. Plak deze in het Rouwpaspoort bij het element ‘Ik denk aan je. Schrijf erbij de uitleg van de schaduw-metafoor.
• Boek-foto. Soms kan een verhaal zoveel verdieping en erkenning geven, dat het voorlezen een ankermoment kan zijn voor een kind.  Maak een foto van het boek en schrijf de datum van voorlezen erbij. Ook kan het fijn zijn dat de voorlezer er een kleine boodschap bij schrijft. Dit kan perfect in het element ‘Ik denk aan je’.
• Troost-berichtjes. Wanneer een kind na het voorlezen een stukje ervaring deelt met de klas, kan het zijn dat klasgenoten iets willen doen voor het kind. Dit kan, in samenspraak met de eigenaar van het Rouwpaspoort, een moment zijn om de klasgenoten troosterberichtjes te laten schrijven in het Rouwpaspoort. Kinderen houden van doen, en dit geeft hen de mogelijkheid.
• Wensen. Wanneer je als leerkracht aan het einde van het schooljaar een wens voor het kind opschrijft bij het element ‘wensen’. Kun je terugverwijzen naar de schaduw-metafoor. Begin bijvoorbeeld als volgt: ‘Als ik terugdenk aan het afgelopen schooljaar, dan herinner ik me speciaal dat we het boek ‘Schaduwvrienden’ lazen.

Lievelingsverdriet, Thaïs Vanderheyden

Soms spreekt de kaft van een boek al enorm aan en geeft de titel een verwarmend gevoel. Dat had ik zeker bij dit boekenpareltje.  En hoe mooi is het dan om verwonderd te zijn over het verhaal, de symboliek en boodschap in een verhaal. Na het lezen van dit boek en het maken van deze beschrijving hoop ik dat heel veel kinderen (en volwassenen) kennis mogen maken met dit verhaal Ik ga alvast op zoek naar een grijze steen en glinsterende diamant om de boodschap van dit verhaal extra kracht bij te zetten wanneer ik het voorlees aan mijn groep 2.  In deze blog lees je meer over het verhaal en ik sluit af met een aantal tips en uitgewerkt samen-moment (ritueel) voor in de klas.

Lange reis

We maken kennis met twee ezeltjes die samen een lange reis maken. Deze reis lees ik als een metafoor voor het leven. Het verhaal vertelt dat de reis soms zwaar en ruw is en ook zijn er gemakkelijke stukken. De woorden die dit benadrukken zijn in frisse kleuren afgedrukt. En dan gebeurt het soms dat je de tocht die je samen begon, alleen moet voorzetten omdat er iemand doodgaat. Dit gebeurt ook bij de ezeltjes.

‘Tot op een dag één ezeltje viel.

Het beestje lag stil, doodstil, dood.‘

Kleur

Van veel kleur in de illustraties, veranderen de tonen van de afbeeldingen naar grijs na deze gebeurtenis. Sommige kinderen zullen die direct opmerken, wanneer dit niet het geval is kun je dit als voorlezen natuurlijk zelf benoemen. De kleuren die gebruikt worden, komen overeen met de emoties die kunnen komen kijken bij gemis en verdriet. En omdat sommige woorden in de tekst door kleur benadrukt woorden, werken tekst en beeld nog krachtiger samen. Ook zeer fijn voor de voorlezer.

Kei

Het ezeltje ziet dat zijn vriend veranderd is in een kei. Terwijl je verder leest zullen de kinderen deze symboliek wellicht oppikken. Eventueel komen er gesprekken op gang over wat er echt met het ezeltje gebeurd is. Het kan ook mooi zijn om deze concrete uitleg toe te voegen aan het verhaal wanneer kinderen dit nodig hebben: ‘Ik denk niet dat het ezeltje echt veranderd is in een steen, maar dat het andere Ezeltje hem zo mist, dat het zo zwaar voelt als een steen.’

Emoties

Het ezeltje draagt de steen met zich mee. Hij zet de tocht door. Het verhaal benadrukt dat het ezeltje niet weet waarom hij de zware steen met zich meedraagt: hij doet het gewoon. De kei voelt zo zwaar. En het ezeltje voelt verschillende emoties. Toch zet hij de tocht door die hij met zijn vriend was begonnen.

Die dag uit duizend

Langzaamaan komt er weer kleur in de woorden. Ezeltje begint te praten tegen de steen en haalt herinneringen op. Zo herinnert hij zich een hele leuke dag met zijn vriend: die dag uit duizend. En soms  lijkt de steen minder te wegen dan eerst. Hij merkt dat er lichtere en zwaardere dagen zijn. Wat een mooie basis over verdriet, rouw en verlies om kinderen al op jonge leeftijd mee te geven. Immers, een verlies hoort voor altijd bij jouw levensverhaal.

Kostbare schat

En dan op een dag voelt het ezeltje geen gewicht meer op zijn rug. Daar waar de steen lag, schittert nu een diamant in alle kleuren van de regenboog. Het ezeltje draagt de diamant bij zijn hart. Hij beleeft nieuwe avonturen en ontmoet nieuwe vrienden. Soms voelt hij het diamantje een beetje prikken. Maar dat vindt hij niet erg, het betekent dat zijn vriend en hij voor altijd bij elkaar horen. De diamant symboliseert tegelijkertijd veerkracht en een voortdurende band met overleden dierbaren.

‘Ik ben jouw kei, ik ben jouw verdriet’, antwoordde de diamant.

Liefde

Dit boek omvat zoveel mooie Gouden levenslessen. En ook veel mogelijke aanhaakmomenten voor kinderen waarbij ze iets kunnen delen over hun eigen verdriet en ingrijpende levensgebeurtenissen.  Een absolute aanrader om te lezen in de onderbouw van de school. En lezen er bij jou op school oudere kinderen, jonge kinderen voor. Dan heb je twee vliegen in één klap om ook een boek als dit hiervoor te selecteren. Natuurlijk geldt altijd dat het belangrijk is dat jij weet hebt van de levensverhalen in jouw klas. Maar ook oudere kinderen zullen (h)erkenning kunnen vinden in een verhaal als dit. Dit boek biedt veel waardevolle symboliek om toe te voegen aan het collectieve geheugen van je klas. Dit kan op een later moment weer voor handvatten zorgen. Met deze ware woorden sluit het verhaal van de ezeltjes af:

‘Liefde doet soms een beetje pijn.’

Tips voor in de klas.

Er zijn zoveel mogelijkheden met dit verhaal. Ik geef een aantal inspiratietips en mogelijk kom je op andere ideeën.

• Stenen en diamanten. Je kunt samen met de kinderen nadenken over welk verdriet weleens als een steen voelt. En wat is er nodig om hier een diamant van te maken. Benadruk eventueel dat dit voor eenieder anders kan zijn. Een echte steen en diamant zichtbaar neerleggen tijdens het voorlezen kan het verhaal extra kracht bij zetten. Misschien zijn er kinderen die iets willen vertellen over iemand die ze missen en wat hun helpt om hiermee om te gaan.
• Herinner-plek. Heb je een plek om te herinneren en herdenken in de klas? In sommige gevallen is dit een standaardplekje in de klas. En ook kan het zijn dat deze incidenteel aanwezig is. De diamant en kei kunnen een mooie plek krijgen op deze plek. Wanneer een kind persoonlijk verlies meemaakt, kun je het kind ook een steen en diamant geven. Wanneer het kind het verdriet meer als een kei voelt, kan het de steen bijvoorbeeld op de herinner-plek leggen. Wanneer het meer als een diamant voelt, legt het kind deze neer. Op deze manier gebruik je de symboliek uit het boek als signaalfunctie.
• Spelen. Dit verhaal leent zich ook mooi om kinderen te laten spelen. Zorg voor twee ezeltjes. Bijvoorbeeld deze mooie van Schleich. Leg ook een diamant en kleine kei neer. De kinderen kunnen zo het verhaal naspelen, of er hun eigen draai aan geven. Ook erg mooi om te integreren in een hoek of maak een verhaaltafel. Observeren en volgen maar. Spelen is voor jonge kinderen de eerste taal en zo kan het ook zijn dat ze met eigen ervaringen aanhaken op het verhaal van de ezeltjes.
• Filosoferen over lievelingsverdriet. De titel alleen al zet aan het denken en geeft een warm gevoel. Kan verdriet, lievelingsverdriet zijn? En heeft iedereen lievelingsverdriet? Wanneer kun je verdriet ‘lievelingsverdriet’ noemen? Een mooie inhaker voor een klassengesprek.
• Glinsterende brainstorm. Hoe kun je een glinsterende diamant bij je dragen? Wat kun je doen om aan iemand te denken die je mist? Op deze manier besteed je aandacht aan veerkracht en benadruk dat eenieder zijn eigen wijze heeft om hier mee om te gaan en om verdriet een onderdeel te laten zijn van je levensverhaal.
• Diamanten ritueel. Een ritueel in de klas noem ik ook wel een samen-moment. Het kan mooi zijn om naar aanleiding van dit verhaal een samen-moment vorm te geven in de klas. Dit kan direct na het voorlezen, maar misschien kies je bewust voor een ander moment. Aan het einde van deze blog kun het ritueel downloaden.

Het schooljaar afsluiten

Het oud en nieuw gevoel hebben veel leerkrachten meer aan het einde van het schooljaar dan aan bij de kalender-jaarwisseling. Wij denken in schooljaren. Als ik voor mezelf spreek komt daar vaak ook een nostalgisch gevoel bij kijken: terugblikken op mooie momenten, het koesteren van speciale stappen die kinderen hebben gezet, de moeilijke dingen die lukten en doorbraken die er waren. Een schooljaar hangt aan elkaar van kleine en grotere herinneringen. In deze blog geef ik een aantal tips voor het afsluiten voor het schooljaar, kun je het ritueel ‘Vliegende herinneringen’ downloaden en geef ik een boekentip over ‘missen’.

Einde-schooljaar-nostalgie

Het woord nostalgie komt van de griekse woorden nostos (=terugkeer/thuis) en algos (=pijn/verlangen). Dit woord heeft te maken met verlangen naar vroeger. Waarom ik het woord in deze blog noem? Omdat dit gevoel aan het einde van ieder schooljaar best eens aanwezig kan zijn: ook bij kinderen. En uiteraard is daar ook het uitkijken naar de vakantie, naar rust en stilte. Zoals we weten kunnen gevoelens naast elkaar bestaan of elkaar snel afwisselen.

Samen afsluiten

Misschien vraagt dit jaar wel meer dan ooit om een betekenisvolle afsluiting. En dat hoeft niet moeilijk, ingewikkeld en tijdsintensief. Kies iets wat bij jou als leerkracht en de kinderen in jouw klas past. Ik geef vier tips ter inspiratie.

• Een tentje opzetten met foto’s

Scrol even door de foto’s van dit schooljaar. Kies uit elke periode een foto die een groepsactiviteit of kenmerkend thema symboliseert. Je kunt de foto’s uitprinten of op het digibord laten zien. Een enkel beeld kan weer allerlei herinneringen ophalen. Niet voor niets is er de uitspraak: ‘Foto’s zijn de tentstokken van de herinnering.’ Zet samen met de kinderen in jouw klas een figuurlijk tentje op.

‘Foto’s zijn de tentstokken van de herinnering’

Gerrit krol

• Mijn symbool/ons symbool

Laat alle kinderen iets pakken uit de klas wat speciaal voor hen was: waar ze bijvoorbeeld een speciaal verhaal bij hebben. Leg alle symbolen op een tafel en laat kinderen vertellen wanneer ze dit willen. Maak er eventueel een foto van. Soms heb je ook een symbool dat bij de hele klas past: vaak een terugkerend element. Dit kan ook een zin of een bepaald muzieknummer zijn. Denk ‘out of the box’ en ga samen op zoek naar symbolen.

• Einde-schooljaar-bellen

Laat alle kinderen tegelijk bellenblazen om het jaar af te sluiten.

• De eerste ronde laat je kinderen een mooie herinnering in de bel blazen.
• De tweede ronde laat je kinderen een wens voor het nieuwe schooljaar in de bel blazen.
• Laat de kinderen zelf een extra ronde bedenken.

Kinderen die willen kunnen vertellen over herinneringen en wensen. Je kunt op deze manier ook de persoonlijke levensverhalen van kinderen een plek geven. Kinderen die iemand moeten missen of een andere ingrijpende gebeurtenis hebben gemaakt, kunnen door een activiteit als deze erkenning voelen voor hun verhaal. En wanneer ze er behoefte aan hebben, zullen kinderen er iets over delen: herkenning!

• Vliegende herinneringen

Er zijn jaren dat er met volle overtuiging vliegtuigjes worden gevouwen in de klas. Het is prachtig om bij kinderen de verwondering te zien: bepaalde vouwhandelingen kunnen zorgen voor een vliegtuigje van papier dat een afstand aflegt. Natuurlijk het liefst zover mogelijk. Ik besloot de liefde van veel kinderen voor papieren vliegtuigjes te combineren met een ritueel dat zich perfect leent voor het einde van het schooljaar. Overigens zou je dit ritueel ook in kunnen zetten bij andere overgangen. Denk aan Oud en Nieuw en verjaardagen.Dt ritueel schept ruimte voor een link tussen thuis en school, thuisherinneringen en schoolherinneringen en het kunnen vertellen van jouw eigen levensverhaal. Je kunt het hele ritueel downloaden via onderstaande knop.

Boekentip

Een prachtig prentenboek dat ‘missen’ centraal stel is: Ik ga je missen, juf. In dit geval gaat het over het missen van een leerkracht: een herkenbaar gegeven voor veel kinderen. Zeker zo aan het einde van het schooljaar. Missen speelt zich op allerlei niveaus af. En hoe mooi is het dat kinderen al jong leren dat dit erbij mag horen. En dan zeker aan de hand van situaties die voor alle kinderen in een zekere mate herkenbaar zijn. Dat wat ze over missen leren in alledaagse schoolsituaties, zal ook zorgen voor meer herkenbaarheid en veerkrachttools bij ingrijpende gebeurtenissen.

Vaderdag

Op elke derde zondag in juni is het Vaderdag. Vaderdag wordt wereldwijd gevierd: in veel landen net als hier op de derde zondag in juni. Maar de data kunnen verschillen, zo valt Vaderdag in België een week eerder. Feit is wel dat veel vaders op Vaderdag in het zonnetje worden gezet. Ook op school is er vaak aandacht voor deze dag. Er wordt klassikaal geknutseld en nagedacht in dichtvorm. Maar wat doe je als een vader van een kind uit jouw klas overleden is? In deze blog zal ik kort de herkomst van Vaderdag toelichten. Ook benadruk ik wat de waarde kan zijn van inhaken op deze dag die door de kalender wordt gegeven. Ik schreef een papa-schatkaart-ritueel voor papa’s in warme herinnering en sluit af met een aantal boekentips.

Hoe het ooit begon

Het verhaal gaat dat Sonora Smart Dodd uit de staat Washington haar vader wilde eren. Dit was in 1909. Haar vader was een veteraan uit de Amerikaanse Burgeroorlog en weduwnaar geworden nadat zijn vrouw na de geboorte van hun zesde kind in het kraambed gestorven was. De inmiddels volwassen Sonora wilde de kracht van haar vader erkennen en eren. Het feit dat Moederdag inmiddels al gevierd werd, steunde haar in dit initiatief. Het duurde nog een flink aantal jaren totdat Vaderdag officieel erkend werd in de VS: tijdens het presidentschap van Nixon in 1972. In Nederland wordt Vaderdag vanaf 1937 gevierd.

In de klas

Vanuit de collectieve maatschappelijke beleving komt ook Vaderdag de klas binnen. Er is veel gesprek over wel of geen cadeautjes maken voor Vaderdag en Moederdag. Veelal wordt als reden gegeven dat het voor kinderen die geen vader in hun leven hebben of waarvan de vader overleden is, veel te pijnlijk is om hier zoveel aandacht te besteden. Ik denk dat juist dit moment door de kalender wordt gegeven om in de klas het gesprek te openen over verschillende gezinssituaties en gezinsvormen: een inhaakmoment. Immers, een onderwerp uit de weg gaan maakt het niet minder pijnlijk. En of het te commercieel is, is een andere discussie. Mijn mening is dat het belangrijk is om als school de reden te weten waarom je bepaalde dingen wel of niet doet. Dat maakt uit en zegt iets over het omgaan met dit soort onderwerpen. Besluit je tot een ander soort dag, bijvoorbeeld een ik vind je lief dag, ga het gesprek over de dierbaren die gemist worden ook dan niet uit de weg.

Wat wil jij?

Misschien wel de beste vraag om aan een kind te stellen die een vader moet missen. Wat wil jij? Op deze manier vragen we naar een persoonlijke behoefte en gaan we niet uit van iets dat we denken of van wat de ‘makkelijkste’ weg. Bovendien krijgen kinderen op deze manier de boodschap mee dat eenieder op zijn eigen manier iemand mist. En dan zijn er allerlei varianten mogelijk. Sommige kinderen willen  precies hetzelfde maken als de andere kinderen. Dan wordt het gemaakte cadeautje bijvoorbeeld in een herinner-hoekje gezet. Ook kan het zijn dat een kind iets voor een andere dierbare wil maken. En zelf heb ik een keer een kind in de klas gehad die graag iets voor zichzelf wilde maken. Hoe fantastisch wanneer een kind de ruimte krijgt en zelf mag beslissen. We volgen een kind. En het kind ervaart eigenaarschap in situaties die vaak al onvoorspelbaar en ongrijpbaar genoeg zijn.

Dode papa

‘Ik wens dat ze volgend jaar echt iets maken dat voor een dode papa is.’

Karin Kuiper

Deze uitspraak uit het boek ‘Je mag me altijd bellen’ van Karin Kuiper is me altijd bijgebleven. Ze wijdde een stukje aan het fenomeen Vaderdag en hoe het is om dit in een gezin te vieren waarvan de vader is overleden. Natuurlijk is dit een persoonlijke beleving, maar het kan helpen om verschillende invalshoeken tot je te nemen. Dit geeft ons als leerkrachten bewustwording mee. Dit ondersteunt ons in het met open blik meereizen met de kinderen van onze klas.  

Suggesties

Mijn tip voor leerkrachten: geef kinderen de ruimte om zelf te bedenken wat ze willen. En in het kader van deze uitspraak is het fijn om een aantal suggesties achter de hand te hebben. Het ene kind zal zelf een idee hebben terwijl een ander kind misschien zal aangeven iets te willen maken voor op het graf/herinner-plek. Dan kun je bijvoorbeeld drie suggesties geven. En onthoud een tekening is net zo goed als een mooi geknutselde kaarsenhouder. De betekenis zit hem niet in hoe mooi en ‘perfect’ het eruit ziet. Hieronder een kleine brainstorm:

• Een herinner-tekening en deze lamineren zodat het bijvoorbeeld bij het neergelegd kan worden.
• Een symbool van strijkkralen: welke kleuren kiest een kind? Welke vorm? Dit materiaal leent zich ook uitstekend voor het neerleggen bij een graf of andere herdenkingsplek buiten.
• Ook kun je denken aan een ritueel in kleine groep of met de hele klas: bellen blazen, stoepkrijt, een kaarsje in de klas.
• Kaarsje versieren, kandelaartje maken.
• Steen met wens of herinnering
• Papa-Herinneringen brainstormen in het Rouwpaspoort
• Maak een zakje hartjes-bladconfetti met gedroogde bladeren en een hartjesponsje. Stop dit in een zakje met daarop de tekst: Ik denk aan je papa. Een kind kan dit zakje mee naar huis nemen en eventueel op een bijzondere plek laten neerdwarrelen of met de wind mee geven. Geef eventueel als tip mee naar huis dat een kind hierbij een symboolzin of zelfgeschreven gedichtje uitspreekt.

Papa-schatkaart

Met de papa-schatkaart kan een kind glinsteringen in zijn/haar gouden traan ontdekken. Het leek me mooi om de schatkaart te verbinden met herinneringen, mooie eigenschappen, glinsterende gouden tranen en een weg naar het hart: de plek om alles wat je lief is te bewaren in een diep gevoel van een altijddurende verbinding. Een schatkaart heeft voor kinderen vaak een bijzondere betekenis, zeker wanneer ze deze zelf ontwerpen. De schatkaart benadrukt dat je altijd weer een weg kunt vinden naar iets van grote waarde. Ook al duurt dit soms even en lijkt deze weg soms ingewikkeld. De papa-schatkaart is eventueel individueel in te zetten voor kinderen in jouw klas met een overleden papa. De  kinderen maken zelf de route van het beginpunt in de linkerbovenhoek naar uiteindelijk het hart aan de andere kant van het papier. Via onderstaande knop kun je de opzet voor het ritueel downloaden.

Boekentips

Er zijn meerdere boeken die het verlies van een papa centraal stellen. Ik maakte een boekenlijst met daarop de boeken die ik heb mogen bekijken en beschrijven. Hieronder zet ik een aantal boeken neer met een verwijzing naar een blog die ik over het boek schreef. Een uitgebreide lijst kun je onder aan deze blog downloaden.

De geluksplukkers, Ingrid Vandekerckhove & Carolien Westermann

In het land Lespelein woont koning Troebedoer met zijn dochter Willemijn. Willemijn is dan wel een prinsesje, ze ziet er niet zo uit. Willemijn heeft een fijn leven in het paleis: het allerliefste speelt ze. Willemijn stelt haar vader vragen over geluk. Deze vragen zullen ook kinderen aanspreken, want wat is geluk eigenlijk? Wanneer haar vader doodgaat, gaat ze op zoek naar geluk en hoe ze een blijvende band houdt met haar vader.

Vos wil naar de maan, Floor Tinga

De maan en de sterren spreken vaak tot de verbeelding wanneer het gaat om iemand missen. Kinderen vragen zich af waar iemand is. De blijvende band is voor kinderen belangrijk en brengt hen ook zeker waarde. De ruimte die kinderen krijgen om na te denken over een plek voor een overleden dierbare, is ondersteunend voor het integreren van het verlies in het levensverhaal. En dit boek speelt daar op een mooie manier op in. Zou de papa van Vos op de maan zijn?

Aan tranen heb je toch niks, Espen Dekko

Een prachtig jeugdboek voor kinderen vanaf tien jaar. Het boek heeft veel indruk gemaakt: tot de laatste bladzijde was ik geboeid. Mijn tip is om dit boek voor te lezen wanneer je jouw klas een beetje kent, zicht hebt op de grote lijnen van levensverhalen en de warmte en veiligheid kunt borgen. Bekijk dan zeker eens of dit boek een optie is om voor te lezen. Misschien niet een laagdrempelig onderwerp maar wel vol herkenbaarheid voor veel kinderen. Iemand missen en verliezen: het is vroeg of laat onderdeel van elk levensverhaal. En zo kan dit boek een onderdeel zijn van Gouden levenslessen.

Hoe geef je het Rouwpaspoort?

Wanneer je het Rouwpaspoort geeft aan een kind, is dit een vorm van erkenning. Maar hoe kun je dit nu op een fijne manier doen? Dit hangt natuurlijk van allerlei factoren af en blijft altijd een unieke keuze voor een specifieke situatie. Jij beslist voor welke vorm en setting je kiest. Aan de hand van een aantal vraagwoorden beschrijf ik in deze blog suggesties en mogelijkheden voor het waardevol geven van een Rouwpaspoort. Kies daarin vooral jouw eigen wijze weg: immers jij kent het kind met zijn voorkeuren en de specifieke situatie. Zie deze tips als een kompas om het geefmoment op jouw eigen manier vorm te geven.

‘Zie de tips in deze blog als een kompas om het geefmoment op jouw eigen manier vorm te geven. ‘

Wie geeft het Rouwpaspoort?  

Er zijn verschillende mensen die een Rouwpaspoort aan een kind kunnen geven. Ik geef hier de mensen die ik vooral terug hoor in de dagelijkse praktijk. Zoals je ziet is er van alles mogelijk en zijn er meerdere mogelijkheden.

• De leerkracht van dit moment. In veel gevallen zal de huidige leerkracht het Rouwpaspoort geven aan een kind. Bijvoorbeeld omdat het verlies in dit schooljaar plaatsvindt of omdat deze leerkracht ziet, weet en voelt dat het kind het Rouwpaspoort goed kan gebruiken.
• Een andere leerkracht/onderwijsprofessional. Wat ook gebeurt is dat een leerkracht van een eerder schooljaar het Rouwpaspoort geeft, bijvoorbeeld wanneer de veranderende gebeurtenis in dat schooljaar plaatsvond of omdat het kind een goede band heeft met die leerkracht. Wanneer je samen beseft dat je met het hele team de zorg voor de kinderen draagt, is dit helemaal goed en extra krachtig bij het echt zien van kinderen.
• Een ouder. Ook ouders schaffen het rouwpaspoort aan. Mooi omdat het Rouwpaspoort heen-en-weer kan reizen tussen thuis en school. Ouders staan hierdoor achter hun kind en geven aan de school de boodschap dat ze het belangrijk vinden dat school ook weet heeft van het verhaal van thuis.  
• Andere betrokkenen. Ook andere steungevende volwassenen in de omgeving van een kind kunnen een Rouwpaspoort geven aan een kind. Denk bijvoorbeeld aan uitvaartbegeleiders of familieleden en vrienden in de nabijheid van een kind. Wie het Rouwpaspoort geeft benadrukt dat het gemis een onderdeel van het hele leven is. En aangezien kinderen een groot gedeelte van hun leven op school doorbrengen, is het ook een onderdeel van hun schoolleven.

Wat geef je?

Het is fijn om zelf goed de symboliek van het Rouwpaspoort te weten. Wat geef je nu eigenlijk aan een kind? Wat is de inhoud en waar is het op gebaseerd? Je kunt dit lezen in het leerkrachtenkompas (op dit moment werk ik ook aan een ouderkompas). Wanneer jij kennis hebt van de achtergrond van het Rouwpaspoort, en de verschillende elementen die je erin kunt vinden, kan het Rouwpaspoort een heel schoolleven erkenning geven.  

Een paspoort benadrukt dat je een ander land binnengaat, maar het vertelt je niet welke precieze route je moet nemen. Jij beslist zelf waar je langer blijft en waar je naar terugkeert. Het is jouw reis. Bovendien is een paspoort uniek en persoonlijk. Zo is het precies ook met rouw en de manier waarop je het integreert in jouw leven.

Waarom geef je het Rouwpaspoort?

Deze vraag benadrukt de aandacht voor de realiteit. Waarschijnlijk ben je goed op de hoogte van het feit waarom je het Rouwpaspoort aan een kind geeft. Deze waarom zit ook verweven in het element ‘Dit ben ik’. En bovendien kan de ‘waarom’ achter het geven een vorm krijgen in dat wat je zegt wanneer je het Rouwpaspoort geeft aan een kind.

Wat je bijvoorbeeld kunt zeggen tegen een kind:

Je krijgt dit rouwpaspoort omdat…….. (hier kun je concreet vertellen wat de aanleiding is). Er zijn bijna geen woorden voor wat jij meemaakt en toch wil ik je graag iets geven. En toen dacht ik aan dit rouwpaspoort. In dit speciale paspoort ga je allemaal belangrijke dingen verzamelen: bijvoorbeeld herinneringen, wensen, dromen, troost, belangrijke dagen etc. (je kunt elementen uit het kompas halen waarvan jij denkt dat het kind daar het meeste behoefte aan heeft of je kiest die elementen die jij het liefst wilt benoemen naar het kind). Misschien zijn er periodes dat je er meer behoefte aan hebt, en soms minder. Dan kan allemaal. En soms zal ik je ook vragen of we naar iets kunnen kijken. Jij geeft dan aan wat je wilt.

Waar/wanneer geef je het rouwpaspoort?

Het fijnst voor een kind is om het Rouwpaspoort één op één te geven. Op een moment dat je echt even tijd hebt. Het liefst op een rustige plek. Dit werkt twee kanten op, want het kan natuurlijk zijn dat jij ook persoonlijk geraakt bent door wat er gebeurd is. Dat is niet erg, maar bedenk welke plek het fijnst voor jou en het kind is. Op deze manier heeft een kind de tijd om het even te laten zakken en kan het later zelf beslissen en aanvoelen of het meer herkenbaarheid wil geven aan het Rouwpaspoort en op welke manier dit raakt aan het eigen levensverhaal. De volgende punten kunnen daarbij ondersteunen.

• Tijdstip. Denk na over welk tijdstip van de dag. Het kan fijn zijn wanneer er na het geven ontspanning kan zijn: denk aan buitenspelen, gym, pauze, beeldende activiteiten of spelletjes.
• Benoemen. Je benoemt naar het kind dat het in de klas mag vertellen over het Rouwpaspoort, dit hoeft niet. Sommige kinderen willen dit en andere kinderen juist weer niet. Het kind beslist.  
• Heen-en-weer. Zeg tegen het kind dat het Rouwpaspoort mee naar huis mag om daar te laten zien. Stel ook zelf de ouders op de hoogte van het rouwpaspoort en waarom dit op school is gegeven. Het kan extra binding met de ouders geven. Zij ervaren dat ze over hun situatie kunnen delen: dit schept ruimte.
• Bewaren. Bedenk samen een plek om het rouwpaspoort te bewaren. Dit kan ook met de tijd wijzigen.

Hoe geef je het Rouwpaspoort?

Het geven alleen al is zo’n erkennend moment. Een extra tip is om in de wolk aan de binnenkant van de kaft een persoonlijke boodschap te schrijven. Dit zou kunnen zijn:

‘Op school doen we aan rekenen en taal, maar allereerst is er plek voor jouw levensverhaal’. Juf/meester……..

‘Speciaal voor jou! Van juf/meester/……

Met welke elementen uit het Rouwpaspoort start je?

Mijn tip is om met de eerste vier of vijf elementen van het Rouwpaspoort te starten. Ik geef ze hieronder kort weer.

1. Mijn gouden traan. De symboliek van een gouden traan wordt hier beschreven.
2. Voor jou. De verbinding tussen thuis en school wordt benadrukt en verbeeld door een lijn. De tekst op deze pagina’s kun je voorlezen, of samen met een kind lezen. Het geeft duidelijk weer waar het rouwpaspoort voor is. Thuis en school zijn verbonden met elkaar.
3. Vingerafdruk. Een veelgebruikte symboliek rondom rouw en verdriet is de vingerafdruk. Je kunt niet jong genoeg beginnen met het delen van deze boodschap. Een kind kan met behulp van het stempelkussen een eigen vingerafdruk maken.
4. Dit ben ik. Hier kan een kind allerlei informatie over zichzelf invullen. Ook is er een vakje met ‘Dit gebeurde er’. Hier kan opgeschreven worden wat het verhaal van een kind voorgoed veranderde. Dit kan een kind zelf doen en ook kan een kind hier een tekening bij maken
5. Rouw. Ik heb er bewust voor gekozen om dit woord te benoemen. Ook voor kinderen kan het fijn zijn om te weten wat er allemaal bij rouw kan horen. Inzien dat er allerlei emoties bij rouw kunnen horen kan verwarring voorkomen

Deze vijf elementen kun je, afhankelijk van de leeftijd, samen maken met een kind. Dit vormt een erkennende start. Wanneer het teveel voor in één keer is, of je merkt aan een kind dat het genoeg is, dan is het prettig om op een ander moment verder te gaan. Wanneer je als ouder het Rouwpaspoort aanschaft, kun je ervoor kiezen om deze vijf elementen thuis vorm te geven waarna je het Rouwpaspoort aan de leerkracht op school laat zien.

Persoonlijke blog

Tijdens het maken van het Rouwpaspoort dacht ik regelmatig terug aan hoe het voor mij als kind geweest zou zijn om een Rouwpaspoort te ontvangen. Hoe ik me zou voelen, toen en nu, bij een verzameling van mijn veerkracht in een handzaam boekje. Het zou zich vormen tot een persoonlijke collage van mijn levensverhaal.  Hierover nadenken ondersteunde mij in het maken en samenstellen van het Rouwpaspoort. Het was alsof ik over mijn eigen tijdlijn terugreisde naar mijn jongere ik. En het in gedachten invullen en vasthouden van het Rouwpaspoort, was troostend en super waardevol. Nu hoop ik dat het zoveel mogelijk kinderen, leerkrachten en ouders mag bereiken en inspireren.

´Het was alsof ik over mijn eigen tijdlijn terugreisde naar mijn jongere ik.´

Verlies op school

Wanneer een kind persoonlijk verlies meemaakt, is dit ook voor school een heftige gebeurtenis. Het Rouwpaspoort geeft geen handleiding maar benadrukt dat er een verandering is. Het is belangrijk dit soort momenten te markeren.  Dit ondersteunt kinderen in het verhaal dat ze over zichzelf kunnen vertellen. Het Rouwpaspoort is een document dat verbinding legt: connectie tussen school en thuis, connectie tussen de leerkracht en het kind en connectie tussen het kind en de rest van de klas.

Lege handen

Wat ik vaak hoor is dat leerkrachten iets in handen willen hebben: praktische handvatten. Juist wanneer je niet meer dan ooit kunt voelen dat je met lege handen staat. Het Rouwpaspoort werkt twee kanten op in het contact tussen kind en leerkracht. De leerkracht heeft iets in handen waarmee het contact kan leggen met het kind: erkenning. Geen heel begeleidingsplan, maar herkenning gedurende de rest van het schoolleven. Omdat je een verlies niet in één schooljaar overleeft. Het paspoort voorziet in handvatten voor de leerkracht om een kind te volgen en om te luisteren. Tegelijkertijd ontwikkelt het kind eigenaarschap. Het kind leert dat het mag aangeven waar het behoefte aan heeft.  En op deze manier krijgt een kind al op jonge leeftijd mee dat ieder rouwproces uniek en persoonlijk is.   

´Een verlies overleef je niet in één schooljaar.´

Gevoel

En zo nam het maakproces me ook weer een stukje mee naar mijn jongere ik. Regelmatig bedacht ik me welk gevoel het me had kunnen geven. Een bewaardocument helemaal voor mij. Met aandacht voor die gebeurtenis die mijn leven voorgoed veranderde, die 29^e januari in 1989. De kinderlijke onbevangenheid was ik kwijt: niets was meer vanzelfsprekend. En nooit meer stapte ik ergens in zonder angst. Tot in mijn volwassenheid zorgt dit regelmatig voor een belemmering. De leerkracht zou mijn verdriet en pijn niet willen oplossen of doen of het er niet is. Integendeel, de leerkracht zou mij het Rouwpaspoort aanreiken. Misschien met erkennende woorden erbij. Ik zou beginnen met invullen. Mijn naam, mijn adres, mijn leeftijd, de groep waar ik in zat op dat moment. En dan zou ik weten dat dit Rouwpaspoort speciaal voor mij is.

´En dan zou ik weten dat dit Rouwpaspoort speciaal voor mij is.´

Vertellen

Wat ik moeilijk vond om te vertellen, dat zou ik ook opschrijven in mijn Rouwpaspoort. Er is een speciaal vakje voor ‘Dit gebeurde er’. Dat ik hem vond in zijn bed. Dat hij hetzelfde lag en dat ik dacht: ‘hij is toch niet dood’. En nu ik dit als volwassene schrijf zijn er nog steeds tranen in mijn ooghoek. Ze laten met niet schrikken maar bevestigen me in een continuïng bond. De connectie die daar altijd is en zal zijn.

‘Hij is toch niet dood? ‘

Kalender

En ik denk dat ik op mijn jaarkalender zou zetten: zijn verjaardag, zijn sterfdag. Dagen met extra beleving en veel pijn. Het waren de dagen dat mijn ouders elk jaar kaartjes kregen. Ik zou de data omlijsten met een mooi symbooltje: een hartje van goud bijvoorbeeld. Misschien met glitter, want volgens mij hield ik daar als kind ook al van. En hoe mooi als een leerkracht geweten had van deze speciale data, een kaart voor mij zou pure erkenning zijn of misschien een kaarsje in de kring. Een samen-moment in de klas waarbij ook andere kinderen hun verhaal zouden kunnen vertellen.

‘Ik zou op het blad met belangrijke levensgebeurtenissen invullen: 29 januari 1989 gemarkeerd. Misschien versierd met een glittertje.’

Heen-en-weer

Af en toe zou ik het Rouwpaspoort mee naar huis nemen. Ik zou er een foto inplakken van Bastiaan en mij samen: op de Ik denk aan je bladzijden. Soms zou ik er meerdere keren per dag naar toe bladeren en soms misschien dagen of weken niet. Omdat de rouwbehoefte verandert en meegroeit met de ontwikkeling van een kind. Zoals mijn foto vroeger in mijn kamer verhuisde en weer een andere plek kreeg in mijn kamer. De ene periode wilde ik de foto goed kunnen zien, en in een andere periode juist niet.

Tranen

En elke keer wanneer ik het Rouwpaspoort opensloeg, zou ik de gekleurde tranen zien. Deze symboliseren de tranen die ik gehuild heb en de tranen die ik niet gehuild heb maar wel diep vanbinnen voelde: mijn gouden traan die er altijd zal zijn. Want verlies gaat niet alleen over verdriet, maar zeker ook over ontdekken waar de glinsteringen in jouw gouden traan zitten en over verder leven en verbinding. Waar vind je kracht, wat zorgt voor ontspanning, welke stimuli zetten herinneringen aan, welke mensen zijn belangrijk en welke rituelen zijn ontstaan?

Eigenaarschap

Het maken van het Rouwpaspoort heeft mijn jongere ik met terugwerkende kracht eigenaarschap gegeven. Veelal wordt eigenaarschap in het onderwijs geformuleerd als de mate waarin een kind verantwoordelijkheid neemt voor zijn leerproces. En tegelijkertijd is het erkennen en ontwikkelen van eigenaarschap ook op sociaal-emotioneel vlak zo onwijs belangrijk. Rouwen is leren en ervaren dat je dit op jouw eigen wijze manier doet. Leren dat jouw levensverhaal vanaf nu voor altijd anders is. Leren dat er niet één manier is voor omgaan met dit verlies. Leren en ontdekken dat je een schat aan krachten en talenten hebt om dit verlies te integreren. Leren dat ook andere kinderen ingrijpende gebeurtenissen meemaken. Het Rouwpaspoort gaat uit van eigenaarschap: je leert door middel van dit paspoort dat jouw verlies er altijd bij hoort. Een kind ontvangt en voelt hiermee de boodschap dat het mag denken, voelen en zeggen: ‘Ik mag je missen’ en ‘Mijn verlies hoort voor altijd bij mij, ook ieder schooljaar‘.

‘Mijn verlies hoort voor altijd bij mij, ook ieder schooljaar.’

Neem de kracht van een kind niet af

Ook heb ik in het  maak-proces er regelmatig over nagedacht over hoe het zou zijn geweest als iemand mijn verdriet had gepakt: stel dat dit had gekund.  En dat het dan was opgelost. Weg de pijn. Weg verdriet en gek gevoel. Weg gevoel anders te zijn. Geen hyperventilatie, weg vermoeiende gedachtes. Ik probeerde ’s avonds tot hoever ik komen ademen. Het wegnemen van mijn verdriet had me niet geholpen. Dat had een bepaalde kracht van me weggenomen en een puzzelstukje van mijn levenspuzzel zou voor altijd ontbreken. Vanaf het moment dat mijn broertje overleed, hoorde het verdriet bij evenals de mooie herinneringen en mijn eigen schatten die ik ontwikkelde en ontdekte.

Samen gouden tranen laten glinsteren

Ik had graag willen opgroeien met een kracht om altijd te durven vertellen. En ik zou willen opgroeien met iets meer kennis over rouw. Omdat ik lang dacht dat ik gek was. Dat er aan mij iets helemaal anders was. Terwijl het eigenlijk helemaal niet gek was, maar een normale reactie op een abnormale situatie. Met terugwerkende kracht heb ik mijzelf begrepen. En ik gun het de kinderen die nu op school zitten om echt gezien te worden met aandacht voor hun hele levensverhaal. En het Rouwpaspoort kan daarbij ondersteunen. Samen gouden tranen laten glinsteren!

De achtergrond van Halloween

Zelf moest ik zo wennen aan Halloween. De meeste kinderen vinden het fantastisch daarentegen. Je eng verkleden en op deze manier het donker aangaan. Ik merk dat ik het prettig om meer achtergrondinformatie te hebben. En wil ik mijn kinderen, en mijzelf, iets meer kader geven om maskers, snoep en andere enge dingen in te plaatsen. Hieronder het antwoord op vijf vragen die je kinderen je kunnen stellen. Maar laat ze vooral ook een antwoord zijn op jouw eigen vragen.

Wat betekent Halloween?

In feite verenigt Halloween drie feesten in één: het vruchtbaarheidsfeest, nieuwjaarsfeest en dodenverenigingsfeest. Halloween vindt zijn oorsprong in het feest Samhain van de Kelten. Op 31 oktober vierden zij het afsluiten van het zonnehalfjaar. Tevens was Samhain een voorbereiding op het winterhalfjaar. Voor de Kelten begon het nieuwe jaar met het aanvangen van de winter en niet zoals wij gewend zijn op 31 december. Tevens zou er bij de aanvang van de winter een barst in de tijd ontstaan waardoor de spirituele wereld geopend werd. Zielen van de doden kregen de kans om terug te komen. Men maakte vuren om de onvriendelijke geesten weg te jagen. Samhain smolt later in de tijd samen met Romeinse en Christelijke gebruiken en groeide uit tot All Hallows Eve; de avond voor Allerheiligen op 1 november. Nu Halloween genoemd.

Je eng verkleden, waarom?

Omdat de oude Kelten de kwade geesten wilden verdrijven; toentertijd droegen ze dierenhuiden en maskers. Dit is goed uit te leggen aan oudere kinderen. Voor jongere kinderen is het denk ik fijn om te begrijpen dat we het donker vaak eng vinden en dat het kan helpen om je dan zelf eng te verkleden. Enge gewaden aantrekken en gruwelen via verbeelding om de angst aan te gaan.

Dit feest is toch Amerikaans?

In de negende eeuw na Christus namen de Ierse, Engelse en Schotse immigranten Hallow’s Eve mee naar Amerika. Van oorsprong komt Halloween dus uit Europa.

Een pompoen?

De Kelten gebruikten suikerbiet om lampen uit te snijden. Later bleek de pompoen geschikter. Vandaar dus de pompoen.

En appels?

Vanuit de Keltische traditie staat de appel symbool voor de ziel. Vandaar dat er vaak spelletjes met appels gespeeld worden tijdens Halloween.

Ritueel

Je kunt Halloween zien als een ritueel om de zomer vaarwel te zeggen en het winterhalfjaar tegemoet te treden. En een manier om een weg te vinden om angsten en het donker aan te gaan. Maak er je eigen ritueel/feest van, op een manier die bij jou en de kinderen in de klas past.