De boom die geen bladeren meer wou, Lien Brynaert & Marieke Nelissen

Dit boek maakt indruk met de thematiek die het bespreekbaar maakt. De levenscyclus van de boom en de diepere betekenis in de loop van het verhaal kan kinderen, jongeren en volwassenen ondersteunen die te maken krijgen met verlies door zelfdoding. De thematiek wordt niet expliciet benoemd in de tekst, wel geeft het verhaal een sfeer mee die kinderen haarfijn kunnen oppakken. Dit boek kun je ook als tip geven aan ouders wanneer ze iets willen vertellen aan kinderen met behulp van de metafoor van de boom. Naar mijn mening leent het boek zich meer voor een kleine en specifieke setting.

Er was eens een boom

Zo begint het verhaal. Een boom in een normaal bos. De boom ziet er normaal uit en de andere bomen hielden van hem. En er klonk ook in zijn stem niets anders. De seizoenen gaan voorbij en de boom verandert met de seizoenen mee. Zo gaat het ook met zijn gevoelens.

Hij leek als de anderen

soms droevig, soms blij,

soms boos en soms bang

en soms allerlei.

Beelden

De beelden ondersteunen de tekst op krachtige wijze. De boom is herkenbaar en ziet er inderdaad niet anders of vreemd uit. Bovendien is de boom op verschillende beelden omringd door dieren. Dit benadrukt mijns inziens dat de boom niet alleen is, maar zich wel alleen voelt. Al zijn er vogels die een nestje bouwen in de boom, eekhoorntjes die springen van tak naar tak en bloemen die aan de voet van de boom groeien: de boom voelt de lente niet.  

Maar na de winter werd het altijd weer lente. En de lente maakte de bomen blij.

Kilte en kou

Hoewel de boom weer bladeren krijgt, voelt het voor de boom nog steeds als winter: diep vanbinnen in het hoofd. Hij wilde het niet, maar het gebeurde toch. En tijdens de volgende winter ging de boom dood. In het verhaal wordt verteld slapen: de boom werd stil. Als je eerder blogs van mij hebt gelezen, weet je dat ik houd van concrete en duidelijke taal als het om dit onderwerp gaat. Dit betekent niet dat metaforen en symboliek niet krachtig kunnen zijn. Juist in dit verhaal doet deze symboliek z’n werk. Echter, het kan wellicht duidelijker zijn om te zeggen dat de boom doodgaat of besluit dood te gaan: hij wil geen bladeren meer. Maak daarin een eigen keuze die passend is.

Rust

De boom vond rust. En de andere bomen misten de boom. Huilen, lachen, vragen stellen en nadenken: in de tekst komt dit aan bod. Eventueel kun je deze werkwoorden met kinderen verder uitwerken. En ook knuffelen, troosten, vieren en toosten worden benadrukt op de laatste bladzijde waar een lichte tekening een hoopvol en toekomstgericht beeld schetst.

Allen heel dankbaar om wie hij was geweest

Boekentip: Voor altijd dichtbij, Elvis Peeters & Yule Hermans

Een hartverwarmend boek over het verlies van een ouder en verder leven. Ik ga proberen een omschrijving te maken die voldoet aan dit pareltje. Het is namelijk een complete beleving waarbij de symboliek die in tekst en beelden is verweven, je meeneemt door verlies en verdriet. Echt een aanrader om het boek zelf te bekijken en alles goed op je te laten inwerken. Het boek is groot van formaat en zorgt ervoor dat je echt iets stevig in handen kunt houden, de illustraties groot kunt bekijken en als het ware in het verhaal duikt. Wat lees jij in de tekst? Hoe komen de beelden bij je binnen? In deze blog geef ik een korte omschrijving van het verhaal en ik sluit af met tips voor in de klas.

Sterrenhemel van sproeten

Yule heeft sproeten op haar gezicht, net als mama. Mama noemt deze sproeten een sterrenhemel. ‘s Avonds zoeken ze bij elkaar naar figuren, wanneer je de sterren (sproeten) met elkaar zou verbinden. Maar dan verandert plotseling alles. Een dubbele pagina benadrukt de afstand die er ontstaat tussen Yule en mama. Er wordt nog niet met zoveel woorden gezegd dat mama dood is, maar dat blijkt ook uit de volgende bladzijden. Even later zegt het broertje van Yule:

‘Mama is dood en ik denk dat ze altijd dood zal blijven.’

Glas

Glas als symbool voor onbereikbaarheid, breekbaarheid en een wereld die stilstaat. Op de momenten van het diepste en doordringende verdriet, lijken de gezinsleden opgesloten in een glazen huis. Ook lijken ze van glas. Ze bevinden zich allemaal op een eigen verdieping en kunnen elkaar niet bereiken. De huizen komen in de illustraties terug door het hele verhaal heen. Mooi om te kijken naar de grootte van de glazen huizen. Wat ik tevens bijzonder troostend en vol erkenning vind is dat de huizen ook op de laatste warme bladzijde nog steeds aanwezig zijn, weliswaar een stuk kleiner.

Onder een stolp

De vergelijking tussen rouwen en het gevoel onder een stolp te leven heb ik weleens gehoord. En toen ik de glazen huisjes in het boek zag, moest ik hieraan denken. Ook hier benadrukt het glas afstand en verdriet. Yule zoekt naar een manier om zichzelf weer te herkennen. Ze zoekt naar dat gezicht met die vrolijke sproeten. De symboliek van het glas geeft het verdriet weer en hoe eenieder in het gezin op een eigen manier met het verdriet omgaat.

‘Haar tranen zijn doorzichtig, maar niet van glas. Ze zijn echt.’

Herkenning

Yule is op zoek naar warmte en naar sporen van mama. Yule vindt allerlei dingen in huis die haar aan mama doen denken. En dan ziet ze zichzelf in een spiegel terwijl de zon schijnt. Ze glimlacht naar haar spiegelbeeld. En in dit beeld ziet ze ook haar mama , met de Grote Beer en de kleine Beer. Vanaf dit punt worden de illustraties warmer van kleur en er is weer meer verbinding tussen Yule, haar broertje en papa. Een troostend en hoopvol gegeven.

Warmte

De laatste afbeelding is treffend: Yule groot en warm weergegeven met op haar schouder haar mama in een klein glazen huisje. Passend bij het gegeven dat we om het verlies heen groeien en dat het altijd bij je leven hoort: voor altijd dichtbij. De gevoelens die kunnen komen kijken bij een verdriet, breekbaar alsof alles van glas is. En de warmte die je uiteindelijk weer kunt gaan voelen. Een boek om met kinderen te lezen én vooral te bekijken. Want het zijn de prachtige illustraties die voor kinderen misschien wel extra sprekend zijn en waarbij ze kunnen aanhaken met hun eigen gevoel en verhaal. Bovendien is dit boek een prachtig erkennend cadeau voor eenieder die een dierbare moet missen.

Je hebt sterretjes op je snoet, zegt een meisje.

Heb ik van mijn mama, zegt Yule.

Ze lacht.

Het meisje lacht terug.

Over Yule Hermans

Deze informatie staat achter op het boek. Yule Hermans is een jonge illustratrice. Met haar sfeervolle en poëtische illustraties vertelt ze kleine verhalen. Soms verhuist ze haar tekentafel naar een podium waar ze live illustreert tijdens vertelvoorstellingen. Voor altijd dichtbij vertelt haar persoonlijk verhaal. Hieronder kun je een filmpje bekijken dat laat zien hoe Yule Hermans de illustraties maakte. En neem ook zeker een kijkje op haar website.

Tips voor in de klas.

• Sterrenhemel. De sterrenhemel is een symbolische lijn die door het verhaal heen loopt. Denk met de kinderen na over de volgende vraag: Wat betekent de sterrenhemel voor jou?
• Glazen huizen. Yule zoekt naar sporen van haar mama: herinneringen. Welke herinneringen zou jij een in glazen huisje willen bewaren. Wanneer je een individueel kind met deze symboliek wil laten werken kun je een glazen stolp aanschaffen en hier een herinnering in laten bewaren. Dit kan ook een plek krijgen in een koesterhoekje thuis of op school.
• Glas. Heb jij ook weleens het gevoel gehad van glas te zijn? Of de mensen om je heen. Vind je deze metafoor goed gekozen? En valt je op als je naar de grootte van de glazen huizen kijkt door het hele verhaal heen?
• Voor altijd dichtbij. Wie is er voor altijd dichtbij jou?

Boekentip: De boodschap van Beer, Marianne Busser & Ron Schröder

Een liefdevol boek voor de jongste kinderen. De herkenbare stijl van Marianne Busser en Ron Schröder zie je meteen wanneer je het boek voor je hebt. En dat is fijn en vertrouwd: voor de voorlezer en ook voor de kinderen. De tekst is geschreven op rijm en dit geeft wat een veilige en toegankelijke basis aan het verhaal mee. De teksten vormen samen met de lichte en lieve tekeningen een mooi geheel om voor te lezen aan jonge kinderen. In deze blog beschrijf ik kort het verhaal, geef ik enkele voorleestips voor concrete taal en tips voor in de klas.

Start

Het verhaal start met het gegeven dat Beer die nacht is gestorven: ingeslapen. ‘Beer zou nooit meer wakker worden’. Ik wil hierbij graag een aanvulling geven. Wat je namelijk niet wilt is dat kinderen doodgaan en slapen gaan combineren en op deze manier bang worden voor zelf gaan slapen. Mijn voorleestip zou dan ook zijn om de zinnen is concreter te maken. ‘Beer is die nacht doodgegaan’ en ‘Beer zou nooit meer levend worden.’ Verder is de tekst prachtig en zeer bruikbaar, mijns inziens klopt het op deze manier iets meer bij de ontwikkeling van kinderen en op welke manier zij steeds meer leren over de dood.

Begrafenis

De begrafenis van Beer en het samenzijn van de dieren worden op een toegankelijke manier beschreven. De afbeeldingen benadrukken de verschillende gevoelens die er kunnen komen kijken bij het verlies van een dierbare. Bovendien zijn de dieren graag samen. Tijdens een picknick genieten ze van hapjes en drankjes en vertellen elkaar verhalen over Beer. En al lijkt het om de dieren heen dat er niets is veranderd, Beer is er niet meer. De afbeelding van kleine Beer laat goed het gevoel zien wat je kunt hebben als je iemand mist.

De dag daarna zou je denken

Dat er niets veranderd was

De bloemen stonden zoals altijd

Weer te bloeien in het gras

Herinnerdingen

Beer heeft dierbare spulletjes nagelaten aan de dieren nagelaten. Zo krijgt Eekhoorn een doos vol boeken met een lief briefje erbij. En Hermelijn krijgt alle bomen van Beer.  Dit kan een aanleiding zijn om met kinderen te praten over herinnerdingen die voor hen belangrijk zijn.

Liefde

Het boek sluit af met lente-vibe en een warme boodschap van Beer aan de dieren. Er staat een prachtige tekst van bloemetjes: ‘All you need is love’.

Want Beer had – voor hij was gestorven

Bollen in de grond geplant.

Tips voor in de klas

Dit boek leent zich echt om in groep 1 en 2 aandacht te besteden aan rouw en verlies. Je kunt het boek voorlezen (neem daarbij eventueel mijn voorleestips voor meer concrete taal mee). Ik zet ze hieronder nog een keer neer. Ook kun je bepaalde elementen uitlichten. Daarvoor geef ik hieronder enkele suggesties.

• Voorleestips. Vervang ‘gestorven’ en ‘ingeslapen’ door doodgegaan en ‘niet meer wakker worden’ door ‘niet meer levend worden’.
• Rust zacht. Op de grafsteen van Beer staat ‘Beer, rust zacht!’. De kinderen kunnen zelf een tekst bedenken die ze op de grafsteen van Beer neer zouden zetten. Wat zou nog meer mooi kunnen zijn?
• Herinnerdingen. De dieren krijgen dierbare spulletjes die Beer heeft nagelaten. De kinderen kunnen zelf delen wat voor hun speciale spulletjes zijn.
• Liefde. Maak een woordweb over liefde. Wat hoort hier allemaal bij? Tevens mooi om op een centrale plek in de klas op te hangen zodat er nog regelmatig naar verwezen kan worden.
• Bloemetjes-woorden. Welke woorden zou jij met bloemen in de grond willen zaaien? Eventueel kan hier ook een beeldende opdracht aan verbonden worden door kinderen dit woord ook creatief uit te laten werken.

Boekentip: Dingen die verloren gaan, Kim Fupz Aakeson & Stian Hole

Dit boek benadert verlies en missen vanuit een breed kader. Immers, er zijn zoveel dingen in ons leven die verloren kunnen gaan. Dit verhaal kan een startpunt zijn om iets of iemand missen bespreekbaar te maken. De vraag of iemand echt verdwenen is als je diegene niet meer dichtbij hebt, kan voortvloeien uit dit verhaal. Wellicht een aanhaakmoment voor kinderen om dit te onderzoeken in hun eigen belevingswereld. En ook zeker interessant om zelf over na te denken. In deze blog bespreek ik een aantal elementen uit het verhaal en geef ik tips voor in de klas.

Het verhaal

In het verhaal volgen we Aksel die zijn beste vriend mist omdat deze verhuisd is naar Australië. Dit gemis een plek geven in zijn leven is een zoektocht waarbij hij ontdekt dat er nog veel meer dingen zijn die verloren gaan. En dat daar allemaal emoties bij kunnen komen kijken, wordt verduidelijkt door de afbeeldingen. Zo zien we bijvoorbeeld Aksel samen met zijn moeder wanneer ze denken aan oma die er niet meer is.

Beste vriend

Het startthema van dit verhaal, het missen van een vriend, zal veel kinderen aanspreken. Het is iets waar veel kinderen een keer mee te maken krijgen. Ook in mijn eigen klas wordt regelmatig verteld over een vriendje, vriendinnetje of een dierbaar familielid dat is verhuisd.

Illustraties

Stian Hole illustreerde dit boek en we kennen hem ook van de prachtige afbeeldingen in het boek ‘De hemel volgens Anna’. Zijn illustraties zijn fotografisch en gedetailleerd. En tegelijkertijd bieden de illustraties een opening naar de wereld van de verbeelding. De afbeeldingen zijn duidelijk en ondersteunen daarom op krachtige wijze het verhaal. En sommige pagina’s bieden de mogelijkheid van een zoekplaat omdat er zoveel te ontdekken is. Ik vind de stijl van deze illustraties heel fijn en een echte verrijking voor het boek.

Verdwijnen

Mensen die uit je leven verdwijnen, spullen die verdwijnen: Aksel probeert grip te krijgen op alles dat verloren gaat. Zo is er zijn opa die niet alles meer weet en hem soms heel anders noemt. En ook denkt Aksel aan spullen die hij verloren is: zijn zakmes en sporttas.  

Missen

Iemand of iets missen kan allerlei gevoelens losmaken. Dit maakt Aksel ook mee. Hij zoekt een weg in gesprekken met anderen zoals zijn ouders en de juf van de klas. Fantaseren over dingen die je opnieuw zou moeten kunnen kopen: bijvoorbeeld een beste vriend. De zeer uitgebreide tekening van gevonden voorwerpen kan een mooi startpunt zijn om met kinderen te praten over dingen en mensen die verloren zijn gegaan. En hoe fijn om dan te brainstormen over hoe fijn het zou zijn om deze te kunnen kopen in een winkel.

Nieuwe dingen

Aksel vindt een nieuwe vriend. En in de afsluitende zinnen van het verhaal zit een waardevolle boodschap voor iedereen. Want je mag denken aan dingen die verloren zijn gegaan én stappen zetten richting de toekomst. Hoe tof dat je deze Gouden levensles je school in kunt halen met dit fantastische boek.

Ik denk aan alles wat verloren gaat.

Misschien is het ook wel fijn om nieuwe dingen te vinden.

Tips voor in de klas

• De tijd heelt alle wonden Een mooie zin om centraal te stellen, zeker vanaf de middenbouw. Want is dit echt zo? De hoofdpersoon in het boek vraagt zich dit echt af. Is dit niet iets wat we gewoon maar zeggen.
• Dingen die weg zijn-lijstje. Laat ieder kind een lijstje maken met dingen die weg zijn in hun leven. Pak even het voorbeeld van Aksel erbij. Er mag van alles op staan. Dit geeft een breed perspectief en maakt duidelijk dat er allerlei dingen zijn die verloren gaan.
• Nieuwe dingen. Welke nieuwe dingen heb jij al eens gevonden? Welke nieuwe dingen zou je willen vinden.
• Dingen die verloren gaan. Zijn de dingen die verloren zijn, echt weg? Of horen ze op een andere manier bij je. Hoe kun je ze toch een beetje bij je houden?

Jij en de Dood, Elisabeth Helland Larsen & Marine Schneider (vertaald door Alicja Gescinska)

Al een tijdje draag ik dit boek met me mee: letterlijk en figuurlijk. Het houdt me bezig in gedachten en gevoel. Het is een boek om vaker te lezen. En zeker niet alleen voor kinderen maar ook voor volwassenen. Een liefdevol verhaal over de dood die bij het leven hoort. En wanneer je angst voor de dood voelt en even niet meer weet hoe je dit onderwerp aan moet gaan, pak dit boek, lees en verstil.

Ik ben de Dood

Zoals het

Leven leven is

ben ik de dood.

Ontraadselen

Wel vaker zeg ik dat zowel  kinderen als volwassenen de dood proberen te ontraadselen. Voor veel mensen een terugkerend onderwerp. Hoe verhoud je je tot de dood? Een standpunt en overtuiging dat, als ik vanuit eigen ervaring spreek, op bepaalde momenten in het leven uitgebreide aandacht vraagt en ook zeker verdient. Dat het een onderdeel van het leven is duidelijk. En dit boek benadert de dood ook zeker als zodanig. Het kan uiteraard geen antwoorden geven op hele concrete vragen. Wel zet het je in een verwonder en ik-mag-vragen-stellen-stand. Een belangrijke voorwaarde om dit onderwerp in je leven te kunnen integreren.

De Dood

Met bloemen in het haar, op een rode fiets en weergegeven in lichte kleuren zien we de Dood gelijk op de eerste bladzijde. Niet eng, en afschrikwekkend, niet als iets slecht, maar als iets dat toegankelijk en benaderbaar is. Al lijkt het tegenstrijdig en voelt het zeker niet altijd zo. De eerste afbeelding zorgt ervoor dat het verhaal uitnodigt om verder te lezen. En aangezien niemand ons kan vertellen hoe de Dood echt is, is het toch prachtig om te denken aan de Dood als een toegankelijk figuur op de fiets.

Eigen verhaal

Aan de hand van de kleurrijke en rustige afbeeldingen maken we kennis met de Dood in al zijn facetten. Hoe de Dood soms dichtbij is en een andere keer ver weg. Dichterlijk verteld maar toch heel duidelijk. Liefdevol, warm en troostend geschreven. Aandacht voor allerlei situaties waarin de Dood kan voorkomen. Deze ruime omschrijving van allerlei situaties waarin de dood kan voorkomen, geeft kinderen en jongeren de gelegenheid om aan te haken met hun eigen verhaal. En superfijn als je als leerkracht al weet hebt van de levensverhalen van kinderen.

Ik kom het vaakst langs

bij hen met rimpels

Zij die het langst geleefd hebben

Antwoorden

In het verhaal komend de vragen die we stellen over de Dood, kinderen en volwassenen, uitgebreid aan bod. En hoewel het verhaal geen directe antwoorden heeft, geeft het zeker hoop en vertrouwen mee. Omdat de vragen gesteld mogen worden en ook omdat benadrukt wordt dat liefde over de grenzen van liefde en dood heengaat.

‘Al deze vragen zullen door mij beantwoord worden.‘

Wat als?

Wat als vragen zetten het denken extra aan. En in plaats van iets te stellen dat gewoon zo is: de Dood is er gewoon en dat moet je maar nemen zoals het is. Geeft dit verhaal ook de ruimte om na te denken over deze wat als vragen. Wat als de Dood zou verdwijnen? Mooie starters voor gesprekken over het leven, waarin de Dood een plaats heeft.

Liefde

Zoals ik al zei neem ik dit boek al een paar weken overal mee naar toe. Het geeft me rust, hoop en vertrouwen. Want in dit fijne toegankelijke boek vertelt de Dood dat liefde het antwoord is voor de angst die we kunnen voelen voor het einde van het leven. Deze liefde gaat nooit dood.

Voor iedereen

Er zijn boeken en verhalen die overduidelijk voor alle leeftijden zijn: en dit prachtige boek hoort daar zeker bij. Ik kan me voorstellen dat kleuters vertellen over hun eigen ervaringen met de dood terwijl ze nog grip proberen te krijgen op de eindigheid van het leven, de universaliteit van de dood en dat de dood onomkeerbaar is. In de middenbouw van de basisschool zullen sommige kinderen wellicht nog iets meer vertellen over hoe er thuis over de dood wordt gedacht (zingeving). In de bovenbouw worden er misschien nog meer vragen gesteld en zullen ze ook elkaar bevragen. Op de middelbare school zullen jongeren naar aanleiding van een korte stuk van de tekst met elkaar in gesprek kunnen komen over de plek van de Dood in hun leven.

Kampvuurtje

De Dood en het Leven samen bij een kampvuurtje: hoe mooi is dat. De afsluiting van het verhaal is precies wat ik kinderen op school mee wil geven. De dood uit de taboesfeer en de klas in. Daar kan dit boek zeker bij helpen. Beeld je een kampvuursetting in, haal de kinderen dichtbij je en lees dit boek voor. Ik ben benieuwd naar de prachtige gesprekken die je zult hebben.

Ik ben de Dood

Een deel van het leven

Een deel van de liefde

Een deel van jou

Tips voor in de klas

• Mooiste afbeelding. Welke afbeelding uit het boek is voor jou speciaal? Welke gevoel krijg je bij deze afbeelding?
• Het Leven en de Dood. Teken een Venn diagram, Wat hoort er bij leven, wat hoort er bij dood en wat hoort er bij allebei?
• De dood in beeld. Als jij de dood mocht tekenen of vormgeven, hoe zou deze er volgens jou dan uitzien. Laat de kinderen zien dat er in dit boek gekozen is voor een figuur op een rode fiets met bloemen in het haar. Geef daarna de creativiteit vrije loop.

Als de hele wereld, Joseph Coelho & Allison Colpoys

Dit boek! Ik houd van de zinnen die de verbeelding raken en het herinneren aanzetten. Een verhaal over de band tussen een meisje en haar opa. Warme herinneringen, gevoelens, verhalen die niet meer verteld worden en het leven dat doorgaat met opa altijd in het hart. In deze blog beschrijf ik kort het verhaal en de opzet van het boek. Tenslotte geef ik tips voor in de klas.

‘Als de hele wereld bestond uit herinneringen, dan zou het verleden bestaan uit kamers, met mijn opa in elke kamer.’

Het verhaal

In het begin van het boek zie je dat opa en het meisje door de seizoenen samen allerlei dingen ondernemen. Ze maken wandelingen, spelen samen met de racebaan, cirkelen rondom de maan, luisteren naar elkaars verhalen en nog zoveel meer. Maar dan verandert alles voorgoed. Dit wordt geïllustreerd door de lege stoel van opa. De tekst vertelt niet expliciet wat er is gebeurd, waardoor kinderen zelf kunnen verwoorden wat ze denken en voelen. De woorden die zij gebruiken voor opa die dood is, kun je zelf aanvullen met concrete duidelijke taal.

Als de hele wereld…

Ieder stukje van het verhaal dat meer vertellend wordt gebracht, wordt afgewisseld met een symboolzin: deze begint altijd met ‘Als de hele wereld….’ Deze zinnen laten ruimte voor de verbeelding van eenieder die dit boek leest. En tegelijkertijd spreekt er liefde uit tussen een opa en kleindochter. En er zijn zoveel mooie zinnen in dit boek die ik zou willen delen. Maar het is juist de  loop van het verhaal, ondersteund door de illustraties, die de beleving en herinneringen extra aan kunnen zetten. Echt de moeite waard om zelf te bekijken en te lezen dus!

Als de hele wereld uit dromen bestond,

dan mengde ik al mijn vrolijke op-

herinneringen door elkaar,

om sombere plekke mee te beschilderen.’

Illustraties

Het kleurgebruik is stemmig en warm en bovendien komt het palet aan kleuren op elke pagina mooi terug. Op deze manier stralen de illustraties rust uit en zijn ze een mooie aanvulling voor het verhaal.  Wat ook een rijk aspect van dit boek is: de personages zijn van kleur. Daarmee een waardevolle aanvulling voor het boeken-repertoire rondom rouw en verlies. Ik geniet zo van de veelzijdigheid dat er nu verkrijgbaar is rondom dit onderwerp.

Voortdurende band

Een belangrijke boodschap zit door het hele verhaal heen verweven: een voortdurende band. Liefde gaat over de grenzen van het leven en de dood heen. En zo sluit het verhaal af met een beeld waarbij opa en het meisje in herinnering nog altijd hand in hand lopen.

‘Maar ik houd zijn enorme

Hand nog steeds vast.

We verkennen de wereld,

Hand in hand.’

Erkennend cadeau

Dit boek leent zich heel goed om te geven als erkennend cadeau. En wanneer je er krijtjes, een veel-kleurenpotlood, potloden of een doosje verf bij geeft, kan het ook nog zorgen voor een mini-ritueel. Zet dan bijvoorbeeld op het kaartje: ‘Om al jouw herinneringen aan….te mengen’.  

Tips voor in de klas:

• Als de hele wereld…Bedenk zelf een ‘Als de hele wereld bestond uit…..’ zin waarbij je denkt aan een overleden dierbare of iemand die je lief vindt.
• Herinneringen mengen. Welke kleuren wil je gebruiken om herinneringen te mengen?  Kies drie of vier kleuren en gebruik een groot papier om jouw speciale herinneringen te mengen. Eventueel kun je de tekst uit het boek erbij schrijven.
• Caleidoscoop van herinner-dingen. Zoek de bladzijde in het boek op waar de caleidoscoop van het meisje met haar opa-herinneringen getekend is. Bekijk welke herinnerdingen de kinderen herkennen. Een papier in vieren verdelen kan helpen om ook zelf een caleidoscoop van herinnerdingen te tekenen. En wanneer je online kijkt zie je ook veel suggesties voor het knutselen van een caleidoscoop van een kartonnen koker of lege wc-rol.
• Hand-in-hand. Met wie loop jij ook in gedachten nog weleens hand-in-hand?

Vos wil naar de maan, Floor Tinga

De maan en de sterren spreken vaak tot de verbeelding wanneer het gaat om iemand missen. Kinderen vragen zich af waar iemand is. De blijvende band is voor kinderen belangrijk en brengt hen ook zeker waarde. De ruimte die kinderen krijgen om na te denken over een plek voor een overleden dierbare, is ondersteunend voor het integreren van het verlies in het levensverhaal. En dit boek speelt daar op een mooie manier op in. Zou de papa van Vos op de maan zijn?

Papa

Vos mist zijn papa en denkt aan de fijne dingen die hij met hem deed. Zo gingen ze graag samen vissen. Maar nu papa er niet meer is, voelt dit vissen toch anders. Hij gaat op zoek naar papa en vraagt zich af waar hij kan zijn. Zou papa op de maan aan het vissen zijn? Zou hij vissen tussen de fonkelende sterren?

‘Vangt papa vissen tussen de fonkelende sterren?‘

Verbeelding

Vos wil heel graag naar de maan. En hij probeert van alles. Dit zal kinderen zeker aanspreken in verbeelding en creatief denken. Een allerhoogste tak, de allerhoogste toren of meevliegen met een vogel: Vos probeert het allemaal. Hij wil zo graag dichterbij de maan komen. Vos ontmoet Duif en vliegt een stuk met hem mee. Het verhaal brengt in kindertaal en sfeervolle afbeeldingen een hele belangrijke boodschap aan kinderen: In het leven moet je het zelf doen, maar niet alleen.

‘In het leven moet je het zelf doen, maar niet alleen.’

Vriendschap

Wat Vos uiteindelijk helpt is niet de maan en papa daar vinden. Wel de vriendschap met Duif, herinneringen aan papa en de vis die mama heeft klaargemaakt net zoals papa altijd deed. Er worden grapjes gemaakt en Vos en Duif hebben duidelijk plezier.

Samen

Een boek over missen , het koesteren van herinneringen, op zoek gaan naar een plek en de warmte van vriendschap voelen. De verschillende elementen in dit boek geven ruimte voor de eigen beleving van kinderen. Kinderen kunnen aanhaken met hun eigen verhaal en verbeelding. Bovendien komen ze in aanraking met het missen van een dierbare. En in iedere klas zitten kinderen die een overleden familielid missen. Een boek dat het verdient om voorgelezen te worden, en dit kan op elk moment van het schooljaar.

Tips voor in de klas:

• Illustraties. Kies een afbeelding uit die jou als leerkracht raakt en gebruik deze als starter voor een gesprek over verlies.
• Gesprek over vriendschap. Hoe komt het dat de vis die mama klaar heeft gemaakt aan het einde van het verhaal wel lekker smaakt?
• Herinneringen. Vos ging graag vissen met papa. Wat vind jij fijn om met familie te doen?

Vogel is dood, Tiny Fisscher & Herma Starreveld

Het verhaal begint met een afbeelding. Pakkend, zoals het hele verhaal is. En dan is de eerste zin: ‘Vogel is dood’. Eerlijke taal en korte zinnen: precies wat jonge kinderen nodig hebben om meer te leren over de dood. En ook precies wat jij als leerkracht (of andere volwassene) nodig hebt om dit thema bij kinderen te introduceren en op een toegankelijke manier bespreekbaar te maken.  In deze blog geef ik een korte beschrijving van het boek en ik sluit af met een aantal tips voor in de klas.

Het verhaal

Het gesprek tussen de verschillende vogels neemt je mee door het verhaal en bespreekt op deze manier allerlei aspecten waar kinderen zich mee bezig kunnen houden rondom dit onderwerp. Jonge kinderen hebben moeite met het begrijpen van drie sleutelbegrippen rondom de dood. En dit verhaal speelt hier heel mooi op in.

• Het lichaam functioneert niet meer.
• De dood is onomkeerbaar: je kunt niet weer levend worden.  
• De dood is universeel: iedereen gaat dood.

Ruimte voor vragen

In het verhaal lees ik over de onderwerpen die regelmatig terugkomen in de vragen die ik kinderen hoor stellen over de dood. En tevens zijn dit de vragen waar ouders en leerkrachten soms niet direct een antwoord op hebben. Hoe fijn dat de kleurrijke vogels uit dit boek ons ondersteunen in al hun eerlijkheid.

Verschil met slapen

Veel mensen denken dat het verzachtend is om te spreken over ‘voor altijd slapen’ in plaats van dood. Echter het tegendeel is waar. Kinderen kunnen hier bang van worden. Daarom zo mooi dat de vogels dit bespreekbaar maken. ‘Het is anders dan slapen’.

Uniciteit

De vogels zien er allemaal anders uit: kleurrijk en geweldig vormgegeven voor Herma Starreveld. Gedurende het verhaal kom je er ook achter dat de vogels allemaal op eigen wijze omgaan met de dood van vogel. Ze zeggen en voelen verschillende dingen. Een geweldige boodschap natuurlijk voor kinderen: je doet het op je eigen manier en er is geen goed of fout.

Op school

De vogels brengen met dit verhaal op een toegankelijke en eerlijke wijze de dood als onderwerp in het leven van kinderen. Eerlijk en recht voor zijn raap. Een verhaal dat kinderen serieus neemt en niet om het onderwerp ‘dood’ heen draait. Daar houd ik van: want op deze manier hoort het erbij. Het is niet iets aparts maar juist een onderdeel van het leven. En als iemand er niet meer is, is deze altijd nog in je hoofd! De kracht van herinneren brengen de vogels ook mee.

Tips voor in de klas

• Dag vogel. De vogels nemen allemaal op hun eigen manier afscheid. Ze beginnen hun zin bijvoorbeeld met geachte, beste of dag. Wat zouden de kinderen zeggen tegen vogel?  
• Vogel is dood. Samen met de kinderen kun je goed naar de eerste plaat in het boek kijken. Wat zien ze? Hier kun je informatie vanuit de drie sleutelbegrippen aan toevoegen:  vogel beweegt niet en hij kan niks meer voelen want als je dood bent doet je lichaam het niet meer. Hij kan niet meer levend worden (dat kan alleen in sprookjes, filmpjes en verhalen). En als je dood bent, kun je niet meer levend worden. Alle vogels gaan een keer dood. Wellicht trekken de kinderen de parallel naar zichzelf of mensen in het algemeen.
• Een eigen vogel maken. De vogels in het boek lijken gemaakt van stukjes kranten en papier. Herma Starreveld omschrijft ze als collagevogels in het interview bij Carend. Deze vogels kunnen inspireren om kinderen met verschillende kleuren papier, ecoline en zwarte stift een eigen vogel te laten ontwerpen Zorg voor de verschillende materialen en laat de kinderen een eigen unieke vogel vormgeven. Hoe voelt de vogel zich? En wat wil deze zelf geknutselde vogel zeggen op het afscheid van vogel. Deze dingen kun je kinderen erbij laten schrijven. Natuurlijk kun je ook een groepswerk maken van alle vogels.
• Samen huilen is fijner. Laat de kinderen reageren. Wat wordt hiermee bedoeld? Eventueel kun je zo een gesprek voeren over verdrietig zijn en troosten.  
• Thee met wormen en cake. Wellicht hebben kinderen eigen ervaringen van een afscheid. Wat werd er gegeten en gedronken?

Het einde van Iemand, Floor Bal & Grootzus

De titel omschrijft perfect waar het verhaal over gaat: het einde van Iemand. Een mooi detail: Iemand wordt geschreven met een hoofdletter. Want Iemand was niet zomaar iemand. Het gaat over die persoon die jij kent en van wie je afscheid moet nemen of hebt genomen. En zoals iedereen een begin heeft, heeft iedereen ook een eind. Daar zoomt dit verhaal op eerlijke en beeldende wijze op in. Stap voor stap. In deze blog geef ik een korte beschrijving en tips voor in de klas.

Het verhaal

Hoe kan het dat iemand dood gaat? Wat gebeurt er met het lichaam? En slaap je als je dood bent? In duidelijke en eerlijke zinnen gaat het verhaal hierop in. De onderwerpen van vragen die kinderen vaak stellen, worden besproken in korte zinnen. Zo belangrijk dat dit boek deze aspecten van dood niet ontwijkt. En wanneer je als volwassene dit boek leest, ben je gelijk aan het intunen op de taal van kinderen. Want eerlijk zijn is belangrijk, al willen we kinderen vaak zo graag beschermen.

‘Dat is dood zijn: het nooit meer doen.‘

Grapjes, plannen en wensen

Een heel mooi haakje is dat er in het verhaal wordt aangestipt is dat alles wat iemand speciaal maakte nu weg is. Maar waar gaat dat dan heen? Dit een fijne starter voor een filosofisch gesprek met de kinderen. Want nadenken over grapjes, plannen en wensen van iemand die gemist wordt, kan mooie input geven voor het anders leren vasthouden wanneer iemand dood is. Ik zet meer suggesties bij de tips voor in de klas.

‘Alles wat Iemand speciaal maakte, is nu weg.‘

Zingeving

In je klas komen verschillende vormen van zingeving binnen. Kinderen geven vanuit hun achtergrond een eigen betekenis aan ‘na de dood’. Dit deel van het verhaal wordt kracht bijgezet door het woord ‘misschien’. Door de keuze voor deze woorden ervaren en leren kinderen dat er niet één antwoord is. Overtuigingen en gedachten hierover kunnen verschillen.

‘Misschien is het een ander leven, een nieuwe cirkel van geboorte en dood.‘

Afscheid nemen

Afscheid nemen van Iemand. Ook hier is het verhaal open en eerlijk. Er wordt weergegeven wat de mogelijkheden zijn: herkenbaarheid voor kinderen. En tevens wordt benadrukt dat een afscheid bij Iemand past. Hierbij moet ik ook denken aan uitvaartverzorgers en ritueelbegeleiders: het afscheid dat zij op maat maken wordt mooi beschreven en kan helpen bij het voorbereiden, informeren en betrekken van kinderen bij een afscheid.

Beeldverhaal

De tekst en illustraties combineren zo mooi. Ik houd van de kleuren en de wereld waar je als het ware instapt. De ruimte voor de lezer om eigen ervaringen, vragen en symboliek aan het verhaal te koppelen. Het verhaal sluit af met dromerige zeepbellen die benadrukken dat Iemand nooit wordt vergeten.

‘Want iedereen heeft een begin, een start van het leven. En iedereen heeft een eind. En dit was het einde van iemand.‘

Voor de hele school!

Een prentenboek voor de hele school! Ik vind dat het in geen enkele schoolbibliotheek mag ontbreken. Juist omdat het over Iemand gaat, en dus over iedereen, is dit een boek dat altijd waardevol is. Niet alleen in acute situaties maar juist ook in het alledaagse leven van de school hoort dit boek thuis. Dus neem het mee naar de klas, zet het centraal, lees het voor, laat het kinderen zelf lezen en gebruik de haakjes voor Gouden levenslessen die het boek geeft.

Tips voor in de klas

Wat is er na de dood? Het verhaal kan kinderen uitnodigen om beeldend weer te geven wat er na de dood is. ‘Iedereen verzint zelf wat er na het einde komt.’ Deze zin kun je groot op het bord neerzetten en de kinderen tijdschriften en knutselmateriaal geven om dit op een groot papier of eigen canvas te verbeelden.

Herinnerings-elfje. Laat de kinderen die dat willen een elfje schrijven met als eerste woord ‘Iemand’. Volg eventueel de volgende stappen.

• Neem diegene die je mist in gedachten. Neem hiervoor een woord (je kunt hier Iemand schrijven of de naam van diegene die je mist). Dit is het eerste woord van je herinneringselfje.
• Welke eigenschap past diegene die je mist? Of iets wat diegene goed kon. Neem hiervoor twee woorden.
• Waar is diegene die je mist? Of waar gingen jullie samen graag naar toe? De mooiste herinnering? Neem hiervoor drie woorden.
• Vertel in vier woorden iets aan diegene die je mist. Neem hiervoor vier woorden.
• Welk gevoel heb je? Met welk woord wil je dit gedicht afsluiten? Neem hiervoor een woord. Dit is het laatste woord van je herinneringselfje.

Grapjes. Welke grapjes maakte Iemand? Dit kan een mooi aanhaakmoment te zijn om grappige herinneren te brainstormen. Kinderen die zelf geen herinneringen hebben aan een overleden dierbare kunnen herinneringen aan familieleden en vrienden vragen. Deze grappige herinneringen kunnen tevens een plek krijgen in het Rouwpaspoort.

Bellen blazen. Zet het boek zo neer dat de afbeelding goed te zien is. Kinderen kunnen één voor eén een bel blazen met een wens, herinnering of Iemand in gedachten aan wie ze willen denken. Kinderen mogen erbij vertellen, dit hoeft niet. Door het één voor één te doen, kun je er een waardevol samen-moment van maken: een ritueel in de klas.

De gouden bal, Kristien Dieltiens & Seppe Van den Berghe

Dit is een heel bijzonder boek. Zelf heb ik het een aantal keer gelezen, en rustig op me in laten werken. Het raakte me, dat zeker. Want het is hoopvol, warm en troostend: een gelaagd verhaal vol symboliek. Het gaat over een kind dat vanuit de hemel op weg gaat naar zijn ouders: achter zijn gouden bal aan. Het kind wordt verteld dat het weer terug zal komen als het zijn gouden bal weer vindt: dezelfde weg terug. De gouden bal is als het ware de verbinding tussen leven en dood. En tevens staat de hemel op diepzinnige wijze centraal. Zonder dat het als een vaststaand feit wordt neergezet.

Sterren, zon en maan

Met  behulp van de sterren, de zon, de maan gaat het kind op weg naar de wereld van de mensen. Het komt bij lieve ouders terecht, het kind wordt groter en komt bij zijn ouders terecht. Dit wordt onder andere weergegeven door de seizoenen. Het kind stapt de wereld in. De tekst zit vol symbooltaal en geeft de ruimte om eigen gevoelens en ervaringen hierin te herkennen.

Gouden bal

En dan op een dag vindt het kind zijn gouden bal terug. Langs de maan, de zon en de sterren reist het kind terug naar de hemel. Het kind vertelt aan de zon, maan en sterren over de mooie dingen die het zag:  zingende en lachende mensen, warme troostende worden, over grapjes en lichte woorden. Maar ook over eenzame en verdrietige mensen. De sterren laten of hun licht feller schijnen, of vallen neer op de mensen om licht te brengen. Hier in lees ik dat het om vallende sterren gaat. Het is mooi om te kijken welke elementen uit het verhaal kinderen aanspreken.

Als je je gouden bal hebt gevonden, neem je gewoon dezelfde weg terug.

Verlies

Al wordt het niet heel expliciet benoemd, het verhaal gaat over het verlies van een kind. De illustraties omlijsten dit moment mooi en laten door de donkere kleuren zien dat de ouders hun kind missen. Een boek over het verlies van een kind en daarmee een mooi erkennend cadeau voor ouders en kinderen die een broertje of zusje zijn verloren. Helemaal waardevol als je het geloof in de hemel wilt meegeven aan kinderen: met alle ruimte voor eigen invulling.

De moeder en de vader voelden alleen een stormachtig verdriet.

Boodschap

Wat ik erg mooi vind is dat er een verbindende laag in dit boek zit. Aan het einde wordt benoemd dat ieder kind dat nu geboren wordt, het verhaal van dit hemelkind kent. En allemaal willen ze de wereld leren kennen: een verdiepende en troostende gedachte. Met deze troostende zinnen sluit het verhaal af.

Het duurt een tijdje voordat de ouders zagen dat de hemel een andere glans had gekregen. En dat deed ze denken aan hun kind. Er kwam nieuwe warmte in hun hart. Ze wisten dat hun kind de hemel had bewogen.

Hemelkind

Een prachtig diepgaand verhaal over de kinderen die geboren worden en die de wereld leren kennen. Van hemelkind naar een kind van de mensen: een filosofische benadering. Ver weg en dichtbij: er altijd al zijn en weer terugkeren naar daar je vandaan komt.

Tips voor in de klas

Volgen. Het kan mooi zijn om te kijken waar kinderen op aanhaken en welke symboliek een klas of individueel kind aanspreekt.

Zon, maan en sterren. Deze symboliek kun je uit het boek tellen. Laat kinderen lichtpuntjes benoemen bij de maan, warme woorden bij de zon en wensen bij de sterren. Eventueel kun je dit visueel ondersteunen. Tevens een activiteit die zich mooi past bij de sfeer van de feestdagen.